Τα Γεωγραφικά Όρια της Μακεδονίας κατά την Ρωμαϊκή Περίοδο

Η Μακεδονία την Ρωμαική Περίοδο, Droysens Historical Atlas, 1886 (Photo@ wikipedia.org)

Του Ν. Κ. Μουτσόπουλου

TΟ ΕΤΟΣ 167 π.Χ. σφράγισε το τέλος της Μακε­δόνικης ισχύος και την οριστική ανατροπή και αναδιάρθρωση συνόρων και γεωγραφικών ορίων της Μακεδονίας. Με τη συντριβή της μακεδονικής φάλαγγας απο­μακρύνθηκε ο σοβαρότερος αντίπαλος των Ρω­μαίων στη Βαλκανική. Η Μακεδονία όμως δεν προ­σαρτήθηκε αμέσως. Στους όρους που υπαγόρευσε ο Αιμίλιος Παύλος το 167 π.Χ. μνημονεύεται ένα είδος ρωμαϊκής αντιλήψεως περί «ελευθερίας», εν ονόματι της Συγκλήτου και του ρωμαϊκού λαού. Και η σκιώδης αυτή ανεξαρτησία γρήγορα εξαφανί­στηκε με την αποτυχημένη απόπειρα του Ψευδό-Φιλίππου να αναβιώσει το μακεδόνικο βασίλειο, το 148 π.Χ. Από τη χρονολογία αυτή δεν υφίσταται πια η Μακεδονία ως πολιτική οντότητα. Τα εδάφη διαι­ρέθηκαν σε τέσσερα μέρη μεταξύ των οποίων δεν υφίσταται πολιτικός ούτε και οικονομικός σύνδε­σμος-

Για τον προσδιορισμό των λεπτομερειών και των ορίων των περιοχών αυτών θα ακολουθήσω, για ευνόητους λόγους, το κείμενο της Φανούλας Παπάζογλου που εκδόθηκε το 1957 στα Σκόπια .

–   Η πρώτη περιοχή περιελάμβανε τα εδάφη μεταξύ των ποταμών Στρυμόνα και Νέστου και όλα τα οχυρά και πόλεις ανατολικά του Νέστου μέχρι τον

–   Η δεύτερη περιοχή περιελάμβανε ία εδάφη μετα­ξύ του Στρυμόνα και του Αξιού και σ’ αυτά περι­λαμβάνονταν και οι Παίονες που κατοικούσαν ανα­τολικά του Αξιού.

–   Η τρίτη περιοχή, κατά τον Τ. Λίβιο, περιελάμβανε τα εδάφη από τον Αξιό μέχρι τον Πηνειό και προς Β. το όρος Βόρα. Και σ’ αυτήν προσαρτήθηκε η Παιονία.

–   Η τέταρτη περιοχή εκτεινόταν από το όρος Βόρα μέχρι τα σύνορα της Ηπείρου και της Ιλλυρίας. Στην τέταρτη αυτή περιοχή περιλαμβάνονταν οι Εορδαΐοι, οι Λυγκηστές και οι Πελαγόνες και οι περιφέρειες Τυμφαίας και Ελίμειας, καθώς και η Ιλλυρική περιο­χή της Ατιντάνειας. Στην τέταρτη μερίδα υπήχθη και η Β. Παιονία και συνεπώς συνόρευε με τη Δαρ­δανία. Η Παιονία, δηλαδή, το 167π.Χ. διαμοιράστη­κε και τα τμήματα της ενσωματώθηκαν στην 1η, 2η και την 4η μερίδα.

Το δυτικό όριο της Μακεδονίας κατά το 167 π.Χ., συμπίπτει με το εθνικό όριο των μακεδονικών και των ιλλυρικών φυλών. Οι μεγάλες ιλλυρικές φυλές των Δασσαρητων γύρω από τη λίμνη της Αχρίδας και της Πρέσπας και των Πανεστών πάρα τις πηγές του Ερίγωνα και του Αξιού παρέμειναν εκτός των ορίων της Μακεδονίας.

Είναι βέβαιο ότι τα ιλλυρικά φύλα δεν περιλαμβά­νονταν το 167 μέσα στα όρια των μακεδόνικων δημοκρατιών. Όπως ήδη αναφέραμε, σύμφωνα με τη γνωστή μαρτυρία του Στράβωνα (VII, 323), ο Πυλώνας αποτελούσε το εθνικό ενδιάμεσο μεταξύ Ιλλυριών και Μακεδόνων.

Από το προς τους Δαρδάνους όμως σύνορο, στο βορρά μας είναι γνωστό ένα μόνο σημείο, κατά την εποχή της ρωμαϊκής κατακτήσεως, τα Βυλάζορα, η μεγαλύτερη πόλη της Παιονίας που ταυτίζεται με τα Βελεσσά (Titov – Velles).

Ανατολικότερα, στην περιοχή μεταξύ Αξιού και Στρυμόνα, η Παιανία περιελάμβανε τον κάτω ρου του ποταμού Αστίβου (Μπρεγκάλνιτσα), στα νερά του οποίου γινόταν άλλοτε η στέψη των Παιόνων βασιλέων και την κοιλάδα του Στρούμνιτσα, μέχρι την περιοχή των Σιντών. Στα ανατολικά σύνορα περιλαμβάνονται τα Άβδηρα και n Μαρώνεια και ο Αίνος, όχι όμως η Νεάπολη (Καβάλα) .

To 167 π.Χ., το ΝΔ όριο της Μακεδονίας περιελάμβανε τον άνω ρου του Αλιάκμονα (Περιοχές Γρεβενών, Σιάτιστας, Νεαπόλεως (Λιψίστας) και την Ελιμειώτιδα), ταυτιζόταν δηλαδή με το εθνικό όριο της Μακεδονίας που ήταν η Πίνδος.

Τα όρια της Μακεδονίας από το 148 π.Χ. (μέχρι το 297 μ.Χ.) τροποποιούνται. Δυτικά φθάνουν στην Αδριατική (Δυρράχιο και Απολλωνία). Πολλά εδά­φη της Ν. Ιλλυρίας υπήχθησαν τότε στη δικαιοδο­σία του ανθυπάτου Μακεδονίας. Είναι η εποχή όπου τα σύνορα της Μακεδονίας είναι ευρύτατα και όπως έχει γραφεί: τα σύνορα της Μακεδονίας φθάνουν εκεί όπου ήταν αισθητή η ισχύς των ρω­μαϊκών όπλων.

Στις αρχές του πρώτου αιώνα π.Χ., αποχωρίζε­ται η Μακεδονία της Μοισίας και επανέρχεται στα παλιά της Β. σύνορα. Είναι γνωστές στο σημείο αυτό οι μαρτυρίες του Στράβωνα (VII, frag. 10,323).

Το κείμενο όμως του Στράβωνα, καθώς διασώθηκε αλλοιωμένο από τους μεσαιωνικούς επιτομιστές, γράφει η Fanoula Papazoglu. δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει αξιόπιστη πηγή.

Όταν το 44 μ.Χ., δημιουργήθηκε η επαρχία της Θράκης, τα ανατολικά σύνορα της Μακεδονίας σταθεροποιήθηκαν στο παλιό φυσικό όριο, τον ποταμό Νέστο. Σχετικά με τη διαμόρφωση του Β. ορίου. Η Άστιβος (Ιστίπ), κατά τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα, υπα­γόταν στη μεσογειακή  Δακία, σύμφωνα με τις επι­γραφές που βρέθηκαν. Κατά τον Πτολεμαίο, το Β. όριο άρχιζε από το Δυρράχιο και διερχόταν Ν. της Επικαρίας (η οποία βρίσκεται στη Δαλματία).

Η περιοχή του Τετόβου κατοικείτο από Δαρδάνους και ήταν ισχυρά συνδεδεμένη με την περιοχή των Σκοπίων. Κατά τη Φανούλα Παπάζογλου στον Αξιό το όριο διερχόταν Β. των Βελεσσών, όπου τα χωριά Νοβοτσάνη στον Αξιό και ΒΑ το χ. Ροΰδνικ όπου υπάρχουν ελληνικά μνημεία. Βόρεια τα χωριά Μπλάτσε και Κατλάνοβο υπάγονταν στη λατινική σφαίρα και οπωσδήποτε υπάγονταν στη Δαρδα­νία^. Αυτά ακριβώς, και κατά τον Πίνακα του Peulinger, ήταν τα όρια ανάμεσα στη Μακεδονία και τη Δαρδανία.

Στην κοιλάδα του Στρυμόνα, ο αριθμός των ελλη­νικών επιγραφών, μακεδόνικης εποχής, είναι μεγά­λος και αποτελεί απόδειξη μέχρι ποιου σημείου είχε επεκταθεί προς Β. η μακεδονική επαρχία. Η πε­ριοχή γύρω από τη συμβολή του παραπόταμου Στρούμιτσα στον Στρυμώνα (Πετρίτσι – Μελένικο)

Στην περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Νέστου η οροσειρά του Πιρίν και του Μποζντάγ ήταν το φυσικό όριο της Μακεδονίας και της Θράκης. Η κοιλάδα του Νέστου υπαγόταν στη Θράκη. Η Nicopolis ad Meslum, το σημερινό Νευροκόπι, ήταν πόλη θρακική.

Στα χρόνια της μεγάλης διοικητικής μεταρρυθμί­σεως που πραγματοποιήθηκε από το Διοκλητιανό (297 μ.Χ.) η επαρχία Μακεδονίας συρρικνώθηκε εφόσον αποσπάσθηκαν οι επαρχίες Θεσσαλίας και Νέας Ηπείρου. Η επαρχία Θεσσαλίας έφθανε ΒΔ πολύ βορειότερα, στην Ορεστίδα και η Διοκλητιανούπολη (κοντά στη Χρούπιστα = ‘Αργος Ορεστικό) όπως και rj Καισαρεία, την οποία ανοικοδόμησε ο Ιουστιανιανος, άνηκαν στη Θεσσαλία. Βλέπουμε δηλαδή πως στο νότο η Ορεστίδα και η Ελιμιώτις, αρχαίες περιοχές της Μακεδονίας, αποσπάσθηκαν απο αυτή και προσαρτήθηκαν στη νέα επαρχία της Θεσσαλίας. Στο βορρά η περιοχή της Μπρεγκάλνιτσας (αρχαία ‘Αστιβος) ΝΑ των Σκοπίων και ΒΑ των Στόβων, δεν ανήκε πια στη Μακεδονία, αλλά στην Κάτω Δακία. Η έκταση των επαρχιών της «διοικήσεως» Macedonια του Ανατολικού Ιλλυρικού, Macedonia Prima και Macedonia Salutaris και αργότερα Macedonia Prima και Macedonia Secunda, εκάλυπτε τα ιστορικά όρια της χώρας Μακεδονίας, εκτός από δύο σημεία ένα στο νότιο και ένα στο βορρά.

Η διαίρεση της Μακεδονίας μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση σε Macedonia Prima και Macedonia Salu­taris δεν διήρκεσε μεγάλο διάστημα. Η Macedonia Salutaris πρέπει να κατελάμβανε τη ΒΔ γωνία της Μακεδονίας.

Οι πόλεις Στόβοι και Βόργαλα (Μπρεγκάλνιτσα) περιλαμβάνονταν στην περιοχή της Macedonia Se­cunda η οποία ιδρύθηκε μεταξύ 479-482. Μετά την κατάργηση της η περιοχή της διαμοιράσθηκε μετα­ξύ της Macedonia Prima και της Dacia Inferiora. Ένα τμήμα της (Πελαγονία, Αργός, Αιοτραίον, Στόβοι και Βάργαλα) επέστρεψε στη Macedonia Prima όπου και ανήκε αρχικά. Το υπόλοιπο τμήμα, όπου « πόλεις Ζάπαρα, Αρμονία, Κελενίδι, προσαρτήθη­κε στη Δακία. Μετά το χωρισμό της Νεας Ηπείρου από τη Μακεδονία επανήλθε το αρχαίο εθνικό οριο προς Δυσμάς. ΒΔ όριο και κατά το 6 μ.Χ. αιώνα παραμένει η Λυχνίδος.

Στην περίφημη αναγραφή των διοικήσεων και επαρχιών του ρωμαϊκού κράτους του 309, που βρέθηκε στη Βιβλιοθήκη της Βερόνας, η διοίκηση των Μυσιών περιλάμβανε έντεκα επαρχίες: 1-2) των Δακιών, 3) Μυσίας ανωτέρας, 4) Δαρδανίας, 5) Μα­κεδονίας, 6) Θεσσαλίας, 7) Αχαΐας, 8 ) Πρεβάλεως, 9) Νέας Ηπείρου, 10) Παλαιάς Ηπείρου, 111 Κρήτης. Την αυτή διαίρεση συναντούμε και στη Notilia dignitatum (Αναγραφή αρωμάτων) του Ρωμαϊκού κρά­τους του 5ου αιώνα .

Στα χρόνια του Γρατιανού και του Θεοδοσίου, δηλαδή από το 379 μ.Χ., μέρος του Ιλλυρικού, το νοτιότερο του Δουνάβεως, που αντιστοιχούσε στην παλαιά διοίκηση των Μυσιών, παραχωρήθηκε στο κράτος της Ανατολής. Του Ανατολικού Ιλλυρικού πρωτεύουσα και έδρα του υπάρχου ήταν ανέκαθεν η θεσσαλονίκη, μέχρι τα χρόνια του Ιουστινια­νού.

Ο Ammianus Marcellinus (4ος αιών) καθορίζει σαφώς τα όρια της επαρίας του Ιλλυρικού προς τη διοίκηση της Θράκης. Τα όρια αυτά, διευθυνόμε-να από βορρά προς νοτο, ή ακριβέστερα εκ των ΒΔ προς τα ΝΑ είναι κατά το βορειότερο μέρος οι διακλαδώσεις του Αίμου και τα υπό της προσεγγί­σεως των δύο οροσειρών, του Αίμου και της Ροδό­πης. Κατά το νοτιότερο μέρος το όριο αποτελεί το τόξο της Ροδόπης, καταλήγον εις τα απέναντι της Θάσου παρά την θάλασσα στενά του Ακοντισμότος. τα οποία χωρίζουν την επαρχία του Ιλλυρικού (Μακεδονία) από την επαρχία της Θράκης (Ροδό­πη). Το 394 το Ιλλυρικον παραμένει ως επαρχότης της Ανατολής. Το 396 το ανατολικό τμήμα του Ιλλυ­ρικού (διοικήσεις Δακίας και Μακεδονίας) παρέμει­ναν στο Ανατολικό κράτος με έδρα τη θεσσαλονί­κη.

Κατά το Συνέκδημο του Ιεροκλέους, ο οποίος συνεγράφη μεταξύ Αυγούστου 527 και φθινοπώ­ρου 528, πριν ανέβει ο Ιουστιανιανός στο θρόνο (1 Αυγούστου 527), η επαρχότης της Ιλλυρικού περιελάμβανει 13 επαρχίες. Η Μακεδονία Πρώτη είχε πρωτεύουσα τη θεσσαλονίκη και η Μακεδονία Δευτέρα τους Στόβους.

ζ’. Επαρχία Ιλλυρικού, α’ Μακεδονία υπο κονσουλάριον πόλεις λβ’ (32): (θεσσαλονίκη, Πέλλη, Εύρωπος, Δϊος, Βέροια, Εορδαία. Έδεοοα, Κελλη, Άλμοπία, Λάρισσα, Ηράκλεια, Λάκκου, Ανταγνία Γεμίνδου, Νικέδης, Δόβηρος, Ιδομένη. Βράγυλος, Πριμουλα. Παρθικόπολις. Ηράκλεια Στρύμου. ΣΪρραι, Φίλιπποι, Αμφίπολις, Απολλωνία, Νεαττολις. Άκανθος, Βέργη, Άραυρος, Κλίμα Μεστικόν καί Ακόντισμα, νήσος Θάσος, νήσος Σαμοθράκη.

η’. Επαρχία Μακεδονίας β’, υπό ηγεμόνα, πόλεις  (Στοβοι, Αργος, Εύστραίον. Πελαγονία, Βάργα­λα, Κελενίδιν, Αρμονία. Ζαπαρα).

Το Ιλλυρικό, στο περί Κτισμάτων βιβλίο του Προ­κοπίου το οποίο αντιγράφει το Συνέκδημο του Ιε­ροκλέους, περιλαμβάνει: 1) Την Επαρχία Μακεδο­νίας α’ υπό κονσουλάριον με πόλεις τριάκοντα δύο μεταξύ των οποίων η Ηράκλεια Λάκκου (Λύγκου), η Ιδομένη. η Ηράκλεια Στρύμου (Σιντική), οι Σέρρες (Σίρρα), οι Φίλιπποι, η Αμφίπολις, η Νεάπολη και το Μεστικόν κλίμα με το Ακόντισμα και τα νησιά Θάσος και Σαμοθράκη. 2) Την επαρχία Μακεδονίας β* υπό ηγεμόνα με οκτώ πόλεις μεταξύ των οποίων οι Στόβοι, το Αργος, η Πελαγονία. 3) Την επαρχία Θεσσαλίας. 4) Την επαρχία Ελλάδος της Αχαΐας. 5) Την Κρήτη, 61 Την επαρχία Παλαιάς Ηπείρου. 7) Την επαρχία Νέας Ηπείρου, με εννέα πόλεις, και μεταξύ τους το Δυρράχιο και η Αυλών. 8 ) Την επαρχία Δακίας μεσογείου, με πέντε πόλεις και μεταξύ τους η Σαρδική (Σόφια) και η Ναϊσός. 9) Την επαρχία Δακίας παραποτάμιου. 10) Την επαρχία Δαρδανίας με μητρόπολη τους Σκοΰπους (Σκόπια). 11) Την επαρχία Πρεβάλεως, με πέντε πόλεις και μεταξύ τους η Σκόδρα. 12) Την επαρχία Μυσίας, με πέντε  πόλεις μεταξύ τους το Βιμινάκιον και η Σιγγιδόνα. 13) Την επαρχία Παιονίας με δύο πόλεις από τις οποίες η μία είναι το Σίρμιον.

Στα προηγούμενα είδαμε τις περιπέτειες που εί­χαν τα πολιτικά όρια της Μακεδονίας σε όλη τη ρωμαϊκή περίοδο. Τα όρια της μεγάλης ρωμαϊκής Provincia Macedonia της αυτοκρατορικής εποχής υπερέβαιναν κατά πολυ τα ιστορικά όρια της χω­ράς της Μακεδονίας, αφού εξετείνονταν από της Αδριατικής μέχρι του Νέστου και από της περιοχής των Σκοπίων μέχρι της ‘Οθρυος και του Σπερχειού και περιελάμβαναν τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και το νότιο τμήμα του Ιλλυρικού*. Ακολούθησε, κατά τα έσχατα χρόνια της ρωμαϊκής διοικήσεως, η κατά­τμηση των περιοχών και των επαρχιών, γεγονότα που επέτειναν τη γενικότερη σύγχυση που επικρα­τούσε τότε ως προς τον προσδιορισμό των ορίων, αλλά και του όρου Μακεδονία.

  

Αναδημοσίευση απο τον Οικ. Ταχυδρόμο, 22 Σεπτ. 1994, σελ, 101

[Αρχείο Σοφίας Φ.]

Related posts:

• Ο Ιουλιανός ο Αποστάτης για την Ελληνικότητα της Μακεδονίας
• Λύση, σύντομα, ζητεί ο Νίμιτς
• Διεθνές Ίδρυμα Μεγάλου Αλεξάνδρου: Εγκαινιάστηκε η έκθεση "Κειμήλια Απελευθέρωσης Μακεδονίας - ...