Τα Όρια της Μακεδονίας κατά την Βυζαντινή Περίοδο

Η Μακεδονία την Βυζαντινή Περίοδο (Photo @ Wikipedia.org)

ΣΤΟ προηγούμενο άρθρο είδαμε τις περιπέτειες που είχαν τα πολιτικά όρια της Μακεδονίας σε όλη τη ρωμαϊκή περίοδο. Τα όρια της μεγάλης ρωμαϊκής Provincia Macedonia της αυτοκρατορικής εποχής υπερέβαιναν κατά πολύ τα ιστορικά όρια της χώρας της Μακεδονίας, αφού εξετείνονταν από την Αδριατική μέχρι του Νέστου και από της περιοχής των Σκοπίων μέχρι της ‘Οθρυος και του Σπερχειού και περιελάμβαναν τη Θεσσαλία, την Ήπειρο και το νότιο τμήμα του Ιλλυρικού. Ακολούθησε, κατά τα έσχατα χρόνια της ρωμαϊκής διοικήσεως, η κατάτμηση των περιοχών και των επαρχιών, γεγονότα που επέτειναν τη γενικότερη σύγχυση που επικρατούσε τότε ως προς τον προσδιορισμό των ορίων, αλλά και του όρου Μακεδονία.

Mεσολαβούν τα δύσκολα για το Βυζάντιο χρόνια των σλαβικών επιδρομών και εγκαταστάσεων. Η Βυζαντινή διοίκηση κατανόησε πολύ γρήγορα την ανάγκη να λάβει κατάλληλα διοικητικά μέτρα, ώστε να αντιμετωπίσει τον μεγάλο κίνδυνο της αφανίσεως του ελληνισμού. Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό δημιουργήθηκαν διαδοχικά δυο θέματα και μία «τούρμα»

1) Το θέμα Θεσσαλονίκης,

2) Το θεμα Στρυμόνος και

3) η “Τούρμα” του Βολερού.

Το θέμα Μακεδόνιας (789 - 802) αποτελούσε πριν τμήμα της παλαιάς «διοικήσεως» Θράκης από την οποία και αποσπάσθηκε. Δεν πρέπει να συγχέεται με την ιστορική Μακεδονία της οποίας τα γεωγραφικά όρια εκτείνονταν από την Πίνδο μέχρι το Νέστο. Την

Ο Άραβας συγγραφέας Ibn Hordadbeh (840 - 845) ανάμεσα στα Βυζαντινά θέματα που περιγράφει περιλαμβάνει και το θέμα Makadunia (Μακεδονία), το οποίο ορίζεται προς νότον από τη θάλασσα, προς Δυσμάς από τη χώρα των Σλάβων και προς Βορρά, από τη χώρα των Βουλγάρων.

ενέργεια αυτή της Βυζαντινής διοικήσεως δικαιολογεί ο σοφός Θράκας ιστορικός Στίλπων Κυριακίδης ως εξής: «…το όνομα Μακεδονία μετετέθη… εις το δυτικόν τούτο τμήμα της Θράκης εκ του δυτικότερου γείτονος αυτής, της επαρχίας Α. Μακεδονίας, ήτις κατά τους χρόνους τούτους ένεκα της έκρυθμου εκ των σλαβικών επιδρομών καταστάσεως και της υπερίσχυσε ως τούτο μεν του ονόματος του Ιλλυρικού, τούτο δε του των Σκλαβηνιών, είχε χάσει το όνομα της”.

Εξαιτίας. άλλωστε της μεταφοράς του ονόματος της Μακεδονίας στις θρακικές περιοχές ονομάσθηκε και Μακεδόνικη η μακρά δυναστεία του θρακικού οίκου που εθεμελίωσε ο Βασίλειος Α’, ο λεγόμενος Μακεδών (867 - 1056).

Η μετακίνηση αυτή του ονόματος της Μακεδονίας στη Θράκη συνετέλεσε ώστε αργότερα να μετακινηθεί ΒΑ και το όνομα της Θεσσαλίας, το οποίο αποδόθηκε στη νύρω από τη Θεσσαλονίκη περιοχή. Γι αυτό το λόγο ακριβώς και ο μητροπολίτης θεσσαλονίκης ονομάζεται στη φήμη του «Έπαρχος πάσης Θεσσαλίας».

Το θέμα θεσσαλονίκης, που ήταν διάδοχο της Διοικήσεως Μακεδονίας της επαρχότητας Ιλλυρικού, είχε ανατολικό όριο το Στρυμόνα, Ν.Δ τον Αλιάκμονα και περιελάμβανε τη θεσσαλονίκη. Ιδρύθηκε μεταξύ 789 και 802 μ.Χ. .

Τα δυτικά όρια του θέματος θεσσαλονίκης κατελάμβαναν αρκετό τμήμα της Κεντρικής και πιθανότατα και της Δυτικής Μακεδονίας. Ήσαν όμως αρκετά απροσδιόριστα. Ένα μεγάλο μέρος των εδαφών αυτών κατέλαβε σταδιακά μεταξύ 976 -1014 ο επαναστάτης Σαμουήλ, ένας από τους τέσσερις Κομητόπουλους, οι οποίοι στα δύσκολα εκείνα χρόνια, όπου το Βυζάντιο είχε στραμμένη την προσοχή του στην Ανατολή, κατόρθωσαν να αποσπάσουν τις μεσημβρινές περιοχές του Ιλλυρικού. Ο αυτοκράτορας όμως Βασίλειος Β’ ο Μακεδών κατόρθωσε σε σειρά μαχών με κορυφαία τη μάχη του Κλειδιού (1014) να συντρίψει τη στρατιωτική ισχύ του Σαμουήλ.

Αργότερα δημιουργείται στην Ανατολική Μακεδονία ένα νέο θέμα, του Στρυμόνος, τοοποίο καταλαμβάνει περιοχές της Α. Μακεδονίας. Ο Ιωάννης Σκυλίτζης γράφει σχετικά: «…γέγονε δε και λιμός κατά τε θράκην και Μακεδονίαν, Στρυμόνα και θεσσαλονίκην και μέχρι Θετταλίας»”.

Ο Tafel, στη μελέτη του Constantini Porphyrogeni- de Provincibus regni Byzantint (1846, σ. XVI εξ.), συνέλεξε τα χωρία τα σχετικά με το όνομα Μακεδονία και έδειξε ότι εις τους Βυζαντινούς συγγραφείς, Μακεδονία ήταν η Ανατολική Ρωμυλία, πολλές φορές και η σημερινή Θράκη.

Στο «Περί θεμάτων» έργο του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (Γ. 49. 50) το οποίο αντιγράφει παλιότερα επίσημα έγγραφα διαβάζουμε: « Επαρχία Μακεδονίας (α) υπό κονσιλάριον, πόλεις λ(β) θεσσαλονίκη, Πέλλη, Εύρωπος, Δίος, Βέρροια, Εορδαία, Έδεσοα, Κελλη, Αλμωπία, Ηράκλεια Λάκκου, Aντανία. Γεμινδός, Νικεδης, Διόβουρος, Ίδομένη, Βράγυλος. Πρίμανα, Μαρώνεια, Αμφίπολη, Νεάπολις, Απολλωνία, Τόπειρος το νύν Ρούσιον, Νικόπολις, Ίθάπολις, “Ακανθος, Κερεόπυργος, Βέρπη, Αραλος, Διοκλητιανούπολις, Σεβαστόπολις. Επαρχία Μακεδονίας (β’), ύφ ηγεμόνα πόλεις η’ : Στόλοι, Αργός, Εύστραιον, Πελαγονία. Βαργαλα, Κελαινίδιον, Αρμονία, Ζάπαρα.

Το δεύτερο θέμα του ευρωπαϊκού τμήματος του Βυζαντινού κράτους περιελάμβανε και τη Θεσσαλία, τη Θήβα, τη Λαμία, την Υπάτη (Νέας Πάτρας), Φάρσαλο και τα νησία Σκιάθο, Σκέπολα και Πεπάρηθο.

Μετά τη διάλυση της πρόσκαιρης κυριαρχίας του Σαμουήλ, για τις περιοχές ακριβώς που μας ενδιαφέρουν ο Βασίλειος Β’ (1020) εκδίδει τα γνωστά τρία σιγίλλια με τα οποία διοργανώνει την ευρύτερη περιοχή.

Επί Κομνηνών η Δυτική Μακεδονία διαιρείται σε θέματα. Στο χρυσόβουλλο του Αλεξίου Γ’ (1198), το οποίο πρέπει να ακολούθησε τις παλαιότερες διαιρέσεις σε θέματα της περιοχής από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’, ο γεωγραφικός χώρος της ιστορικής Μακεδονίας διαιρέθηκε στα εξής θέματα: 1) Βολερού · Στρυμόνος και θεσσαλονίκης, 2) Ζαγορίων, 3) Βέροιας, 4) Σερβίων. 5) Στρουμίτζης, 6) Μαλεσόβου και Μοροβίσδου, 7) Πριλαπου - Πελαγονίας · Μολυσκού και Μογλένων, 8) Αχρίδας, 9) Σκοπίων, 10) Πρέσπας, 11) Δεαβόλεως, 12) Καστοριάς.

Πολύ συχνά στις αναφορές του Χαλκοκονδύλη στο όνομα Μακεδονία περιλαμβάνεται και η Αλβανία, όπως άλλωστε είδαμε ότι αυτό συνέβη και στη μεσαιωνική επιτομή του Στράβωνα.

Στους βυζαντινούς συγγραφείς βλέπουμε ότι η ονομασία «Μακεδονία» αποδιδόταν επιλεκτικά σε διάφορες περιοχές. Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο I. Καντακουζηνός έγραφε: «Συναδηνός Θεόδωρος ό καί πρωτοστράτωρ ήκεν εις Βυζάντιον εκ τής εσπέρας παραλυθείς τής αρχής’ έπετρόπευε δε Πριλάπου καί των περί αυτόν χωρών τε καί πολιχνίων κατωτέρω Μακεδονίας…» .

Κατά τον Καντακουζηνό, τα θέματα από την Ανατολή προς τη Δύση ήσαν: 1) Θράκης και Μακεδονίας, 2) Βολερού (η σημερινή δυτική Θράκη), 3) Αχρίδος, 4) Σερρών και Στρυμόνος, 5) θεσσαλονίκης, 6) Βέροιας. Σ αυτά θα πρέπει να προστεθούν και τα θέματα: 1) Ανδριανουπόλεως και Διδυμοτείχου, 2) Μόρας, 3) Στενημαζου και Τζεπαίνης 4) Μελενίκου και 5) Στρουμίτζης.

Η διαίρεση σε θέματα διατηρήθηκε μέχρι το 1204. Κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας το σύστημα καταργήθηκε, γιατί οι Φράγκοι έλεγχαν τη χώρα οχυρωμένοι σε κάστρα και δεν διατηρούσαν θεματικό στρατό, ΜΕτά τη λήξη της Φραγκοκρατίας επανήλθε το σύστημα διαρέσεως των περιοχών σε θέματα από τους Βυζαντινούς.

Πηγή : Oικονομικός Ταχυδρόμος, 22 Σεπτεμβρίου 1994

[Αρχείο Σοφίας Φ.]