Αρχαία Έδεσσα – Η πόλη των Νερών και της Εγνατίας Οδού

Tης Aναστασίας Xρυσοστόμου 

 IZ΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Eδεσσας

MIA σημαντική πόλη της αρχαιότητας (nobilis και αξιόλογος κατά τους αρχαίους συγγραφείς Tίτο Λίβιο και Διόδωρο Σικελιώτη) υπήρξε η Eδεσσα κτισμένη στο φυσικό πέρασμα, που ο πανάρχαιος οδικός άξονας, που από τον 2ο αι. π.X. ονομάστηκε Eγνατία οδός, εγκαταλείπει την κάτω πεδινή και ανηφορίζει προς την άνω ορεινή Mακεδονία. O τόπος, που αναπτύχθηκε η πόλη, στην άκρη του βράχου της σημερινής Eδεσσας και στην κατάφυτη κοιλάδα του Λόγγου, διακρίνεται για τις φυσικές του ομορφιές και σφραγίζεται απ την αέναη ροή των νερών, που στις μέρες μας έχουν διαμορφωθεί στους πασίγνωστους εδεσσαϊκούς καταρράκτες. H επιλογή έγινε ακριβώς εξαιτίας των νερών, που πρόσφεραν οχυρότητα και γονιμότητα, παράλληλα όμως έλαβε υπόψη της και τον παράγοντα της περιοδικής καταστροφικής δράσης τους, ο οποίος έμμεσα επιβεβαιώνεται από την παρακάτω μαρτυρία του Στέφανου Bυζάντιου: «Eδεσσα, πόλις Συρίας, διά των υδάτων ρύμην ούτω κληθείσα, από της εν Mακεδονία».

Tα παλιότερα αρχαιολογικά ευρήματα από την ευρύτερη Εδεσσαϊκή πεδιάδα ανάγονται στη Nεολιθική Eποχή και σχετίζονται με οικισμούς με μορφή χαμηλής τούμπας, γνωστούς σε όλη την κεντρική Mακεδονία. Aνάλογα ή λίγο νεότερα ευρήματα δεν λείπουν απ την κοιλάδα του Λόγγου, αλλά και απ την άκρη του βράχου της Eδεσσας, που βρέθηκαν τη δεκαετία του ’60 κατά την ανέγερση του ξενοδοχείου «Ξενία». Tα ευρήματα αυξάνονται σε αριθμό για το διάστημα από το τέλος της εποχής του Xαλκού και κυρίως την εποχή του Σιδήρου. Στο διάστημα αυτό ανάγεται και το τοπωνύμιο της πόλης, που έχει προταθεί ως θρακοφρυγικό , αλλά και ως μυκηναϊκό , καθώς και μια αναφορά του Στράβωνα για την ίδρυση της πόλης Eύβοιας κοντά στην Eδεσσα από Aβαντες στη διάρκεια της επιστροφής τους απ τον Tρωικό Πόλεμο. Tα ευρήματα προέρχονται κατά κύριο λόγο απ το χώρο της μεταγενέστερης ακρόπολης, δεν λείπουν μως και από τις χαμηλότερες περιοχές, αποδεικνύοντας ότι εκτός απ τον οχυρό οικισμό στην άκρη του βράχου υπήρχε επιπλέον διάσπαρτη κατοίκηση στη βάση του και ανατολικότερα. Aπό τον παλιότερο, με αγροτικό χαρακτήρα, οικισμό για τον οποίο υπάρχουν μέχρι τώρα περιορισμένα στοιχεία για τον 6ο και 5ο αι. π.X. εξελίχθηκε η σύνθετη πόλη των υστεροκλασικών–ελληνιστικών χρόνων με ακρόπολη και κάτω πόλη. Oι επιγραφικές και ιστορικές μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι η Eδεσσα συμμετείχε στις συγκρούσεις των διαδόχων του M. Aλεξάνδρου, αλλά και στα γεγονότα του συμμαχικού πολέμου και των Mακεδονικών Πολέμων με τους Pωμαίους. Eίναι π.χ. γνωστό ότι το 273 π.X. ο Kλεώνυμος, στρατηγός του βασιλιά Πύρρου, κατάφερε να καταρρίψει ένα τμήμα της οχύρωσης και να υπερφαλαγγίσει την άμυνα των κατοίκων της. Eπίσης το 217 π.X. ο Xρυσόγονος, στρατηγός του βασιλιά Φίλιππου E΄, που καταγόταν απ την Eδεσσα, συγκέντρωσε στην πόλη τα στρατεύματα απ την άνω Mακεδονία λίγο πριν απ τη σύγκρουση των Mακεδόνων με την Aιτωλική Συμπολιτεία.

επιτύμβιο ανάγλυφο χοίρου

Aκρόπολη και νεκροταφεία

Για το ίδιο διάστημα οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως το τείχος της πόλης, τμήματα κτιρίων στην ακρόπολη και την κάτω πόλη, καθώς και τα αντίστοιχα νεκροταφεία. Tο τείχος, πως αποδεικνύεται από τα αποτελέσματα των ανασκαφών, είναι ένα μνημειακ σύνολο, του οποίου η κατασκευή έλαβε υπ ψη τη διαμ ρφωση του εδάφους, τη ροή των νερών, αλλά και τις αρχές της οχυρωματικής τέχνης, πως περιγράφονται στα αρχαία εγχειρίδια. Στην ακρόπολη είχε τριγωνική μορφή και στην κάτω πόλη τη μορφή ενός μακρόστενου πολυγώνου, που περιέβαλε μια έκταση 200–230 στρεμμάτων. Tη μορφή αυτή διατήρησε και
στις επόμενες ιστορικές περιόδους παρ’ όλες τις επεμβάσεις και τις επιδιορθώσεις. H κυκλική αυλή εγγεγραμμένη σε τετράγωνο πύργο στο εσωτερικ της νότιας πύλης, καθώς και ο πύργος του ανατολικού σκέλους αποτελούν τμήματα της αρχικής φάσης κατασκευασμένα με το ισόδομο σύστημα. Oι παλαιότερες και κυρίως οι πρόσφατες απ το 1990 ανασκαφές στα νεκροταφεία αποκάλυψαν τη συνεχή χρήση των χώρων για ένα διάστημα χιλίων περίπου χρόνων από τα υστεροκλασικά ώς τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Aκόμη αποκάλυψαν τους τύπους των τάφων, που για την περίοδο που συζητούμε, είναι κιβωτιόσχημοι με ορύγματα σε άκρα για τα πόδια των νεκρικών φορείων, κεραμοσκεπείς, αλλά και υπόγειοι λαξευτοί θαλαμωτοί. Eπίσης, πρόσφεραν στοιχεία για τα έθιμα ταφής, αλλά και την αξιόλογη κτέριση των νεκρών με κοσμήματα, ειδώλια πήλινα και μεταλλικά αγγεία. Mετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση του 168 π.X., η Eδεσσα εντάχθηκε στην τρίτη μακεδονική μερίδα και γνώρισε κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής ειρήνης στους τρεις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ανάπτυξη και ευημερία ως μία πόλη της Eγνατίας οδού, που έκοψε μάλιστα και αυτόνομα νομίσματα απ την εποχή του αυτοκράτορα Aυγούστου, έως τον Φίλιππο Aραβα. Tέσσερα μιλιάρα, που περισυνελέγησαν απ την ευρύτερη περιοχή μαρτυρούν τη συμμετοχή της πόλης, για τη διατήρηση του οδικού άξονα της Eγνατίας σε καλή κατάσταση. Oι επιγραφικές μαρτυρίες βεβαιώνουν την ύπαρξη στην πόλη βουλευτηρίου, γυμνασίου, αλλά και ναών του Διός Yψίστου, του Πατρίου Διονύσου και της θεάς Mα Aνεικήτου. Tα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού της θεάς (περιθυρώματα, κίονες, γείσα, φατνώματα), που βρέθηκαν διάσπαρτα στον αρχαιολογικό χώρο είναι κατάγραφα απ απελευθερωτικές επιγραφές δούλων και προσφέρουν πλούσια στοιχεία για την κοινωνία της αρχαίας Eδεσσας. Eκτ ς απ τις επιγραφές, άλλα μνημεία μαρτυρούν τη λατρεία της Aρτεμης Aγροτέρας, της Aθηνάς και του φρυγικού Σαβάζιου. Στο δεύτερο μισό του 3ου αι. μ.X., η απειλή των γοτθικών επιδρομών οδήγησε στην ταχεία επιδιόρθωση του τείχους, που κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής ειρήνης είχε σταδιακά καταρρεύσει. O πιεστικός χαρακτήρας των εργασιών οδήγησε τους κατοίκους να χρησιμοποιήσουν ως οικοδομικό υλικό τα επιτάφια μνημεία των γειτονικών νεκροταφείων. Mεταξύ των εντοιχισμένων μνημείων αξιοπρόσεκτο είναι το πολυζητημένο επιτύμβιο ανάγλυφο του χοίρου, ο οποίος, σύμφωνα με την επιγραφή, μαζί με τον κύριο του ξεκίνησε απ το Δυρράχιο και διέτρεξε την Eγνατία οδ μέχρι την Eδεσσα, με σκοπό να συμμετάσχει στη μεγάλη μακεδονική γιορτή των, αφιερωμένων στον Διόνυσο, φαλλοφοριών. Eκτ ς απ τα επιτύμβια μνημεία από τα νεκροταφεία, που εξακολουθούν να αναπτύσσονται στις ίδιες θέσεις, προέρχονται ποικίλα και ενδιαφέροντα ευρήματα, π.χ. το σπάνιο χρυσό νόμισμα του Iουλιανού A΄ (284–285 μ.X.). Mαζί με τους τύπους των τάφων, τα έθιμα ταφής, πως π.χ. η γνωστή σε όλη τη ρωμαϊκή επικράτεια καύση, αντικατοπτρίζουν στοιχεία της καθημερινής ζωής της εδεσσαϊκής κοινωνίας, στα οποία διακρίνονται η συνέχεια της παράδοσης, αλλά και οι νέες επιρροές. H ανάπτυξη της Eδεσσας δεν διακόπτεται και στην επόμενη περίοδο των παλαιοχριστιανικών χρόνων. H ύπαρξη βασιλικών τόσο στο εσωτερικ ότων τειχών, όσο και στην περιοχή των κοιμητηρίων είναι μια ένδειξη αυτής της ανάπτυξης μαζί με τη μαρτυρία των πηγών, που εξακολουθούν να την χαρακτηρίζουν ως πόλη. Tο τείχος, εξαιτίας των νέων πολεμικώνκινδύνων, αλλά ίσως και για την προστασία απ τα νερά, ενδυναμώνεται με μια νέα οχυρωματική γραμμή στη σταθερή απ σταση των 6 μ. κατά μήκος της προηγούμενης. Στα νεκροταφεία της π λης συνεχίζουν οι παλιοί ταφικοί τύποι, δεν λείπουν μως και οι νέοι, πως οι καμαροσκεπείς με τοιχογραφίες στο εσωτερικ τους, που απηχούν τις χριστιανικές δοξασίες. Tο ίδιο και ένα πλούσιο σύνολο επιγραφών εντυπωσιάζει με τον πρώιμο χριστιανικ τους χαρακτήρα. Tα ευρήματα εξακολουθούν να είναι αξι λογα και μαζί με τα αντίστοιχα απ το εσωτερικ της π λης επιβεβαιώνουν τις εμπορικές ανταλλαγές με διάφορα μεσογειακά κέντρα παραγωγής.

Πηγή: Η Καθημερινή , 13 Απριλίου 1997

[Αρχείο Σοφίας Φ.]

Related posts:

• Serres Prefecture in Macedonia, the largest province of Greece
• Ποιά Γλώσσα μιλούσαν στην Μακεδονία το 1741;
• Nέες Προκλήσεις - Μοναστήρι των Σκοπίων με αλυτρωτικό χάρτη της "Ενωμένης Μακεδονίας"