Η Εκπληκτική Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων

in Ancient Historians, Articles, Greece / by D-Mak / on February 10, 2011 at 4:21 am /

Του θ. Π. ΤΑΣΙΟΥ

Μεταλλευτική – Μεταλλουργία

Αν νίκησαν οι Αθηναίοι τους Πέρσες στη Σαλαμίνα με 200 νεοναυπηγηθείσες τριήρεις, ήταν διότι επί τρία χρόνια πριν, η παραγωγή αργύρου στο Λαύριο είχε φθάσει στο απόγειο (750 τάλαντα κατ’ έτος). Κι αν έχασαν τον Πελοποννησιακό πόλεμο, είναι και διότι τα μεταλλεία είχαν σχεδόν κλείσει (75 τάλαντα κατ’ έτος), (βλ. Κ. Κονοφάγος: «Το αρχαίο Λαύριο», Αθήνα, Εκδοτική Ελλάδος, 1980)·

Βεβαίως, για το θέμα που μας απασχολεί εδώ, ούτε η μεταλλευτική, ούτε η μεταλλουργία των Αθηναίων ήσαν πρωτότυπες. Έχουμε όμως κατά τον 5ο αι. και τον 4ο αι. μια άνθηση και μια συστηματοποίηση που ουδέποτε άλλοτε είχε παρατηρηθή.

– Ανετες στοές εξορύξεως.

– Δίδυμα φρέατα για την μηχανοποίηση της ανυψώσεως φορτίων.

– Οργανωμένη μαζική εκκαμίνευση και τήξη. Νέες τεχνικές εμπλουτισμού των μεταλλευμάτων,

– Μηχανοποίηση της κοπής νομισμάτων.

Είχαμε επίσης διάφορες μηχανικές βελτιώσεις όπως η εφεύρεση του τόρνου μετάλλων, ο οποίος ρητά αναφέρεται στη λίθινη επιγραφή της Ελευσίνας (4ος αι.). Μια επιγραφή η οποία μάλιστα συνιστά και λεπτομερέστατη τεχνική προδιαγραφή κατασκευής βιομηχανικών προϊόντων (Γ. Βαρουφάκης; «Δοκιμασία υλικών – κλασική Ελλάδα», ΕΛΟΤ, Αθήνα, 1987). Παρατηρούμε κι εδώ το νέο στοιχείο του ορθολογισμού το οποίο διακρίνει ολόκληρη την ελληνική αρχαία Τεχνολογία.

Εξ άλλου, οι έρευνες των τελευταίων ετών (Φώτος 1987, Παπασταματάκη 1988, Βαρουφάκης 1989) έδειξαν την τεράστια έκταση και ανάπτυξη της μεταλλουργίας στην Ελλάδα (π,χ, ακόμα και την εκτεταμένη σιδηροβιομηχανία της Ευβοίας, 8ος αι.), σ’ αντίθεση με την παλαιότερα κρατούσα αντίληψη ότι οι Έλληνες ήσαν μόνο κάλοι χρήστες εξ Ανατολής εισαγομένων μετάλλων.

Στρατιωτική Τεχνική

Εδώ βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μόνιμο ιστορικό φαινόμενο (κι όχι σε μια «επανάληψη» της ιστορίας): Οι περισσότερες τεχνικές ανακαλύψεις γίνονται (ή, έστω, εφαρμόζονται ευρέως) απ’ αφορμή στρατιωτικές σκοπιμότητες. Αποφεύγοντας μια ηθικολογική προσέγγιση στο θέμα, θα λέγαμε πως ετούτο το αιώνιο φαινόμενο είναι εύλογο. Εδώ, το ψυχολογικό κίνητρο για την εφεύρεση είναι (δυστυχώς) έντονο, ενώ τα οικονομικά μέσα κι η τεχνική υποστήριξη απεριόριστα (εξουσία γαρ).

Ετσι, ο Θουκυδίδης μιλάει συχνότατα για παντοειδείς πολεμικές μηχανές, χωρις όμως να είναι τεχνικώς σαφής. Με τη βοήθεια κι άλλων αρχαίων συγγραφέων, ας προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε μια συνοπτική χτύνθεση της στρατιωτικής τεχνολογίας των αρχαίων Ελλήνων.

α) Χάρις στο κρατέρωμα (μπρούντζος, κράμα χαλκού και κασσιτέρου), οι ανθεκτικές ασπίδες κι οι περικνημίδες επιτρέπουν απ’ τον 7ο αι. μια σφιχτή παράταξη φάλαγγας που κινείται μαζικά (συχνά δε υπό τους ήχους των αυλών): Η τεχνολογία αναιρεί την αναγκαιότητα της προσωπικής γενναιότητας του μεμονωμένου ήρωα, και επιβάλλει την ομαδικότητα.

6) Για τις οχυρώσεις δεν θα γίνει εδώ λόγος (ανήκουν στην τεχνολογία της Οικοδομικής). Στο Διμηνιό της Θεσσαλίας βρίσκουμε οχυρώσεις νεολιθικές, ενώ οι Ασσύριοι δεν έπαυαν να αναπτύσσουν την τεχνική αυτή. Κι όμως, και σ’ αυτήν την τεχνολογία έχουμε μεταβολή απ’ τον 4ο αι.: Καθώς ο επιτιθέμενος θα διαθέτη τώρα σοβαρές πολιορκητικές μηχανές, η αρχιτεκτονική κι η αντοχή των τειχισμάτων αλλάζει.

γ) Βεβαίως οι στρατιωτικές μηχανές (όπως κι ένα μεγάλο μέρος της αρχαίας τεχνολογίας καθώς είπαμε) είναι παλαιότερες των Ελλήνων. Ο Οζίας (Παραλειπόμενα, ΚΣτ, 15) «εποίησεν εν Ιερουσαλήμ μηχανάς μεμηχανευμένας λογιστού («μηχανικού») του είναι επί των πύργων και επί των γωνιών βάλλειν βέλεσι και λίθοις μεγάλοις» (9ος αι.).

Εξ άλλου, οι Αιγύπτιοι εγνώριζαν τις κυλιόμενες πολιορκητικές κλίμακες, οι Καρχηδόνιοι τον πολιορκητικό κριό (Αθήναιος, 9) κι οι Πέρσες τις συσκευές εκτοξεύσεως πυροδοτικών βελών κατά των τειχών. Ο Ηρόδοτος (III, 52) περιγράφει πώς οι Πέρσες, εγκατεστημένοι στον Άρειο Πάγο, «όκως στυππείον περί τους οϊστούς περιθέντες άψειαν, ετόξευον ες το φράγμα».

Μόνον όμως μετά τον 5ο αι. όπου έγιναν οι μεγάλες μεταβολές, μαζί με τις μεταβολές στην οχυρωτική (η αντιστοιχία ήταν αναπόφευκτη), παρατηρούμε μια ταχύτατη τεχνολογική πρόοδο,

δ) Ακούστε πρώτα πώς ο Θουκυδίδης (Δ, 100) περιγράφει την κατά του Δηλίου επίθεση των Βοιωτών: «Κεραίαν μεγάλην δίχα πρίσαντες, εκοίλανον άπασαν και ξυνήρμοσαν άπασαν πάλιν ακριβώς ώσπερ αυλόν. Και επ’ άκραν λέβητά τε ήρτησαν αλύσεσι και ακροφύσιον από της κεραίας σιδηρούν ες αυτόν νεύον καθείτο, και εσεδιδήρωτο επί μέγα και του άλλου ξύλου. Προσήγσν δε εκ πολλού αμάξαις τω τείχει, και οπότε έίη εγγύς, φύσας μεγάλος εσθέντες ες το προς εαυτών άκρον της κεραίας εφύσων. Η δε πνοή ιούσα στεγανώς ες τον λέβητα (έχοντα άνθρακάς τε ημμένους και θείον και πίσσαν), φλόγα εποίει μεγάλην και ήψε του τείχους».

Το πρώτο φλογοβόλο της ιστορίας είχε νικήσει την αθηναϊκή φρουρά του Δηλίου,

ε) Τώρα πια, ούτε ξύλινα μπορούσαν να είναι τα τείχη, αλλ’ ούτε και το πλησίασμα των εχθρών μπορούσαν να επιτρέπουν. Και γεννήθηκε η περιμετρική τάφρος. Διότι απ’ τον 4ο αι. γενικεύεται κι η χρήση των πολιορκητικών πύργων.

Να θυμίσουμε γι’ άλλη μια φορά, πως οι πύργοι αυτοί δεν ήσαν αποκλειστικά ελληνικό εφεύρημα. Κι οι Καρχηδόνιοι είχαν πύργους, ο Αννίβας τους χρησιμοποίησε κατά την αισχρή πολιορκία του Σελινούντος, τό 409, Ακόμα κι ο Κύρος είχε πύργους κατά τον 6ο αι., και τους έσερνε με 16 βόδια.

Γι’ άλλη μια φορά όμως, οι Έλληνες Μηχανικοί πραγματοποιούν ένα τεχνικό άλμα.

Οταν λχ ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος (ο κατά τα άλλα άθλιος τύραννος των Συρακουσών) θα ετοιμασθή να εκστρατεύση κατά των Καρχηδονίων, θα φέρη στις Συρακούσες Μηχανικούς και τεχνίτες απ^‘ την Ελλάδα κι απ’ την κάτω Ιταλία, ένα brain drain ανάλογο της NASA,,, Και θα προετοιμάση έναν μηχανικό εξοπλισμό τεράστιας κλίμακας και, το κυριότερο, αλληλοσυμπληρούμενον. Έτσι κατασκευάστηκαν οι κυλιόμενοι εξαώροφοι πύργοι – παραγγελιά για το ύψος των τειχών της καρχηδονικής Μοτύης. Μέχρι «γέφυρες εν προβόλω» διέθεταν στην κορυφή-τους αυτοί οι πύργοι, λέει ο Διόδωρος (XIV, 51), προκειμένου να κυριεύωνται κατευθείαν οι στέγες των παρά τα τείχη οικοδομών!

Αργότερα, χάρις στον Πολύειδο, τον Θεσσαλό Μηχανικό του Φιλίππου, θα κατασκευασθούν κυλιόμενοι πύργοι ύψους 40 m. Σε λίγο, ο Διάφης (Μηχανικός του Αλεξάνδρου) θα φτιάξη κυλιόμενους πολιορκητικούς πύργους μέχρι 60 m ύψος (με είκοσι ορόφους). Ο Αθηναίος μας εξηγεί ότι φρόντιζαν να κρατάνε τις πρέπουσες αναλογίες ύψους πύργου και διαστάσεων των δομικών στοι- χείων τους. Ο έλλογος σχεδιασμός είχε εισαχθή στην τεχνική.

στ) Ενας σχεδιασμός ο “οποίος έφθασε στο απόγειό-του με τις βλητικές μηχανές.

Οι καταπέλτες που εφευρέθηκαν απ’ τους Μηχανικούς του Διονυσίου του Πρεσβυτέρου (399 πΧ)

– το ευθύτονον

– το παλίντονον (τριπλάσιας αρχικής δυνάμεως απ’ το ευθύτονον)

περιέχουν τέτοιες γεωμετρικές και μηχανικές συλλήψεις, που δίκαια «παληθεύουν κι εδώ την πλησίστια εισαγώγή του επιστημονικού πνεύματος στην τεχνολογία.

Οι «οξυβελείς» καταπέλτες των Συρακουσίων έσπειραν τον πανικό στα πλοία των Καρχηδονίων έξω απ’ την Μοτύη. Σε λίγο, ο Αλέξανδρος θα συνοδεύεται από πετροβόλους (λΐθοβόλους) μηχανές εγκατεστημένες πάνω σε πολιορκητικούς πύργους (Αλικαρνασσός) ή πάνω σε πλοία (Τύρος). Ο δε Μηχανικός-του ο Πολύειδος, όταν θα κατασκευάση την ελέπολιν θα έχη εφεύρη το πρώτο θωρηκτό άρμα. Το ίδιο κι ο Επίμαχος ο Αθηναίος (Μηχανικός του Δημητρίου του Πολιορκητή): Η ελέπολι^ του Επιμάχου είχε 40 m ύψος, ήταν εξωτερικώς επενδυμένη με σιδερένιες πλάκες, τα δε παράθυρα άνοιγαν με μηχανικά μέσα για να επιτρέψουν στα παντοειδή βλητικά μηχανήματα όλων των ορόφων να βάλλουν κατά του εχθρού. Το όλον εκινείτο πάνω σε οκτώ γιγαντιαίους τροχούς πάχους 1,0 m. Η περιγραφή του Διοδώρου (XX, 91) σου κόβει την ανάσα.

Ενας, μάλιστα, απ’ τους καταπέλτες (εκείνος του Διονύσου εκ Μαγνησίας) είχε το όνομα «πολυβόλον» όπως μας το διασώζει ο Φίλων ο βυζάντιος. Τελευταίο αλλ’ όχι έσχατον, ας θυμηθούμε και το ατμοτηλεβόλον που ο Λουκιανός αποδίδει στον Αρχιμήδη. Πράγμα που επαναλαμβάνουν και ο Πετράρχης και ο Νταβίντσι αργότερα. (Ο οποίος Νταβίντσι το κατασκεύασε κιόλας), Βασιζόμενος στα σχέδια του Νταβίντσι, ο Ιωάννης Σακάς κατασκεύασε υπό κλίμακα το ατμοτηλεβόλο του Αρχιμήδη, χρησιμοποιώντας όμως υλικά και τεχνικές της εποχής (ξύλινη κάννη λ,χ., κι όχι μεταλλική όπως ο Νταβίντσι), Και το δοκίμασε μ’ επιτυχία,

ζ) Με τέτοια ταχύτατη μηχανική εξέλιξη, ας παρατηρήσουμε πάλι πόσο η Τεχνολογία εμείωσε τη σημασία της γενναιότητας του μεμονωμένου Ήρωα που ορμάει μπροστά, και την αντικατέστησε με

– την επιστημονική γνώση

– την τεχνική οργάνωση, και

– το πνεύμα της Ομάδας που κινεί και υπηρετεί τις μηχανές.

Βλέπομε ότι το δίπολον «Τεχνολογία και Ήθος» είναι πολύ-πολύ παλαιότερο της εποχής-μας- Δεν νομίζω πως είχε κατά βάθος άδικο ο συμπαθής σπαρτιάτης Αγησίλαος όταν έλεγε «ου λιθοις και ξύλοις τετειχισθαι τας πόλεις, ταις δε των ενοικούντων αρεταίς» (Πλούταρχος, Λαμ. Αποφθ. 33), Διότι – αρετήν συνιστούν κι η γνώση, η οικονομία, η οργάνωση κι η πειθαρχία, τις οποίες προϋποθέτει όλη η στρατιωτική τεχνολογία.

Δικαίως ο ίδιος ο Αριστοτέλης θα συστήση «ει δει σώζεσθαι και μη πάσχειν κακώς μηδέ υβρίζεσθαι, την ασφαλεστάτην ερυμνότητα των τειχών οικτέον είναι πολεμικωτάτην, άλλως τε και νυν ευρημένωντων περί τα βέλη και’ τας μηχανάς εις ακρίβειαν προς τας πολιορκίας». (Πολιτικά·VII, 11/40).

η) Και ακριβώς, αυτές οι επιθετικές μηχανές ήταν φυσικό να προκαλέσουν και την ανάπτυξη αντίστοιχων αμυντικών μηχανών, Ο Αινείας ο Τακτικός (4ος αι,) τις διασώζει στο «Εγχειρίδιο Τακτικής», ενώ ο φιλότιμος Διόδωρος (ΧΧ/95,97) περιγράφει με λεπτομέρειες την τεχνολογική άμυνα της Τύρου.

[1] Η πιο φημισμένη όμως περίπτωση είναι νομίζω η κατά των Ρωμαίων άμυνα των Συρακουσών, με τη βοήθεια του Αρχιμηχανικού Αρχιμήδους.

Δύο παραδείγματα θα θυμίσω μόνον: Πρώτον τους φοβερούς γερανούς που ξαφνικά έβγαζαν τις μπούμες τους έξω απ’ τα τείχη, για ν’ αρπάξουν τους πλωτούς πολιορκητικούς πύργους των Ρωμαίων, να τους σείσουν στον αέρα και να τους βροντήξουν στη θάλασσα.. Ακούστε τον (κατά τα άλλα μάλλον αντιτεχνικόν) Πλούταρχον, (Μάρκελλος, XV): «Ταις δε ναυσίν από των τειχών άφνω υπεραιωρούμεναι κεραίαι, τας μεν υπό βρίθους σπιρίζοντος άνωθεν ωθούσας κάτέδυονεις βυθόν, τα δεχερσϊν σιδηραίς ή στόμασιν εικασμένοις γεράνων ανασπώσαι πρώρα- θεν, ορθάς επί πρύμναν εβάπτιζον, ή δ’ αντιτόνων- ένδον επιστρεφόμεναι και περωγόμεναι; τοις υπό το τείχος πεφυκόσι κρημνοίς και σκοπέλοις προσήρασσον, άμα φθόρω πολλώ των επιβατών συντριβομένων». Σκέτη υπερπαραγωγή Χόλυγουντ…

Δεύτερο παράδειγμα, η κατάκαυση του ρωμαϊκού στόλου μέσω κατόπτρων – ένα γεγονός που αμφισβητείται μεν, για το οποίο όμως ο Ιωάννης Σακάς απέδειξε στην πράξη πόσο εύκολο ήταν, ακόμα και με επίπεδα χάλκινα κάτοπτρα εποχής·

Η Τεχνολογία αναγνωρίζεται τώρα ως κύρια ” δύναμη όταν ο ίδιος ο Μάρκελλος λέει (XVII) για τον Αρχιμήδη: «…προς τον γεωμετρικόν τούτον Βριάρεων πολεμούντες, ος τας μεν ναυς ημών καθίζων προς την θάλασσαν παίζων μετ’ αισχύνης εκβέβληκε, τους δε μυθικούς εκατόγχειρας υπεράίρει, τοσαύτα βάλλων άμα βέλη καθ’ ημών», Προσέξτε αυτό το «μετ’ · αισχύνης». Ακόμα δεν το είχε καταπιή ο άνθρωπος πως κάτι άψυχες μηχανές τον έκαναν καλά – κι όχι ένας γενναίος αντίπαλος. Λάθος μέγα, βέβαια. Η μηχανή είχε πίσω-της τα πιο ανθρώπινα χαρακτηριστικά: Όχι τα ζωώδη μπράτσα του μπεχλιβάνη, αλλά τον ανθρώπινο νουν του επιστήμονος.

Τέτοιαν τεχνολογία βρήκαν οι Ρωμαίοι απ’ τους Έλληνες, το δε περί “πρακτικών Ρωμαίων» και «αιθεροβαμόνων Ελλήνων» μύθευμα, τώρα πια, θα έχη πέραση μόνον σε συγγραφείς του περασμένου αιώνος.