Προχριστιανικοί θεοί στον Σταυρό

Του Ανδρέα Παναγόπουλου

H σταύρωση αποτελεί το αποκορύ­φωμα της δι­δασκαλίας του Ιησού Χριστού και ουσιαστικώς το υπέρτατο μάθημά του το συνόψισε ο Αυγουστίνος ως εξής: «Όσα ο Ιησούς εδίδαξε με το Ευαγγέ­λιο σε τρία χρόνια το ανακε­φαλαίωσε πάνω στον Σταυρό σε τρεις ώρες». Το ίδιο, τηρου­μένων των αναλογιών» μπορεί να ειπωθεί και για τον Σωκρά­τη και το δικό του. ανθρώπινο και φιλοσοφικό, ύψιστο μάθη­μα έναντι του θεϊκού και θρη­σκευτικού του Χριστού.

Είναι γνωστό ότι ο Σταυρός καθιερώθηκε ως λατρευτικό στοιχείο της Χριστιανοσύνης α­πό την ίδια τη Σταύρωση του Χριστού. Ήταν όμως αρχαιό­τατο σύμβολο (η παράσταση ί­σως του ίδιου του ανθρώπινου σώματος σε έκταση) και παγκόσμιο μαζί μόνο με τον κύ­κλο και το τρίγωνο. Στους αρ­χαίους Έλληνες ο σταυρός, α­πό τον ‘Ομηρο ήδη, σήμαινε τον όρθιο πάσσαλο, το παλού­κι. Το σχήμα του παριστανόταν αρχικά με το όρθιο κεφαλαίο Τ, εξ’ου και τα «σταυρώνω», «σταύρωμα», «σταυρωτός» κλπ. Στη Ρωμαϊκή εποχή το «σταυρώνω» άρχισε να σημαί­νει ό,τι και αργότερα, δηλαδή ανασκολοπίζω, προσηλώνω, καρφώνω στον σταυρό. Η σταύρωση έγινε τώρα το πιο συχνό μέσο εκτελέσεως της θα­νατικής ποινής (δούλοι, Σπάρτακος, Ιησούς κλπ.). Για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα το ρήμα έλαβε αυτή τη σημα­σία στον Πολύβιο τον Μεγαλοπολίτη και μετά στον Ευαγγελι­στή Ματθαίο (η χειρόγραφη γνησιότητα του οποίου αμφι­σβητήθηκε πάλι για πολλοστή φορά στην Αγγλία και αλλού τον περασμένο χειμώνα).

Ως κατάληξη του συγκρητι­σμού Ορφικών και Χριστιανι­κών (των πρώτων αιώνων) ιδε­ών μαρτυρείται η σταύρωση του Ορφέα, που συγχέεται και τελικά ταυτίζεται με τον Διό­νυσο (όπως άλλωστε και ο Όσιρις). Έχει γίνει πολύ καλή ε­ρευνητική δουλειά, κυρίως α­πό τον Γερμανό R. Ester για τις Ορφικο-Δισνυσιακές μυ­στηριακά; σκέψεις στη χρι­στιανική αρχαιότητα και κα­τόπιν από τον Βρετανού W. Κ. Guthrie (Ο Ορφέας και η ελ­ληνική θρησκεία) και τον Ελ­βετό Walter Buricert (Αρχαία Ελληνική θρησκεία, Μυστη­ριακές Λατρείες στην Αρχαιό­τητα). Οι σκέψεις όλων συ­γκλίνουν στο ό,τι ο Χριστιανο- Παγανιστικός συγκρητισμός ήρθε ως συνέπεια του Ελληνο­ρωμαϊκού συγκρητισμού.

Οσον αφορά τη μαρτυρούμενη στην τέχνη, σταύρωση του Βακχικού Ορφέα (βλ. εικόνα εδώ), αυτή φαίνεται να αποτε­λεί μέρος του κρυπτο-παγανι­στικού συμβολισμού των πρώ­των χριστιανικών αιώνων, ιδι­αίτερα σε κτερίσματα και επι­τύμβιες επιγραφές, κυρίως στη Μικρά Ασία.

Συγκεκριμένα, το περίαπτov (ή σφραγίδα) της εικό­νας, που τώρα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Βερολίνου, μπορεί να είναι προϊόν κάποιας γνωστικής δο­ξασίας που ευνοούσε την ει­ρηνική συνύπαρξη και ή την ο­μαλή διαδοχή. Και όπως ακρι­βώς ο Ιησούς Χριστός παρου­σιάζεται συχνά σε Παλαιο­χριστιανικά μνημεία με Ορφικο-Λιονυσιακά χαρακτηριστι­κά, έτσι κι εδώ εμφανίζεται ο Ορφέας-Διόνυσος ως Σταυρωμένος. Μηνίσκος πάνω από το σταυρό, επτά αστέρες και αντεστραμμένη αψίδα ως βά­ση κάτω από το πόδια του Ορφέα. Πάνω σ’ αυτό το τε­λευταίο ο Α. Β. Cook (Ζευς: Μελέτη της Αρχαίας θρη­σκείας) είχε υποστηρίξει στις αρχές του αιώνα ενδιαφέρο­ντα πράγματα.

Οι επτά αστέρες ίσως συμ­βολίζουν την εβραϊκή επτάφωτη λυχνία και αυτό μπορεί να είναι μια πρόσθετη ένδειξη ότι η αποδοχή του Ορφέα-Διόνυσου από τον πρώιμο Χρι­στιανισμό ακολούθησε απλώς την προηγηθείσα υιοθεσία της ελληνικής αυτής διφυούς θεό­τητας από τον Ιουδαϊσμό. Έ­τσι άρχισε ο κρυπτο-παγανιστικός συμβολισμός, για να μπορέσει να περάσει απαρα­τήρητος. ‘Οσοι δεν καταλά­βαιναν δεν ερεθίζονταν, όσοι καταλάβαιναν δεν ενοχλού­νταν.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η παράσταση αυτή του σταυρω­μένου Βακχικού Ορφέα είναι παλαιότερη από κάθε σωζόμε­νη Χριστιανική απεικόνιση της Σταύρωσης, που δεν χρονολο­γείται νωρίτερα από τον ύστε­ρο πέμπτο αιώνα. Αυτό βέ­βαια δεν σημαίνει όπ δεν υ­πήρξα Ο Ιουστίνος ο Μάρτυς, πάντως (2ος αι. μλ) δεν γνω­ρίζει τίποτε για την απεικόνι­ση του Ορφέα ως σταυρωμέ­νου. Ο απολογητής αυτός, που διακήρυσσε με απεριόριστη βεβαιότητα «ό,τι είναι αληθι­νό, είναι δικό μας», υποστηρί­ζει ότι τις διηγήσεις για τα πά­θη του Διονύσου τις εφεύραν «δαίμονες», για ν’ ανταποκρί­νονται προς μία προφητεία της Παλαιάς Λιαθήκης (Γεν. 49.10, «ηγούμενος εκ των μη­ρών αυτού»), ώστε ν’ αμφι­σβητηθεί ο αληθινός Ιησούς. Αλλά πάντως, συνεχίζει, τη Σταύρωση ποτέ δεν την μιμή­θηκαν ούτε την απέδωσαν σε

κανέναν από τους υιούς του Δία, γιατί δεν την κατάλαβαν, αφού όλο το σχετικά λέγονται με σύμβολα (Απολ 1, 54 κ.έ.). Αυτό πάλι δεν σημαίνει, βέ­βαια, όιι δεν υπήρχε ήδη από τον 2ο αιώνα παράσταση σταυρωμένου Ορφέα – Διονύ­σου. θα μπορούσε απλώς να μην είχε υποπέσει στην αντίλη­ψη του Μάρτυρος. Η μόνη σωζόμενη πάντως (και εικονιζό­μενη εδώ) είναι περίπου δύο αιώνες νεότερή του.

Τα ίδια σχεδόν ισχύουν και νια τις παραστάσεις του Ορφέα ως Καλού Ποιμένος, που μάλιστα βρέθηκαν σε Χριστιανικές κατακόμβες. Φαίνε­ται όμως ότι εδώ έχουμε μεταδάνειο: από το Ομηρικό «γκμ- μήν λαών» και τους Ορφικούς *βουκόλους», δανείστηκε η Ε­βραϊκή (Π Λ.) και Χρισπανική ίΚ.Δ > παράδοση τον τύπο του Καλού Ποιμένος (ψυχών), από όπου το δανείστηκε πάλι (ή α­πλώς συνέχισε την αρχαία ελ­ληνική παράδοση) η παγανι­στική τέχνη των πρώτων αιώ­νων μ.Χ. Όπως όμως ακού­στηκε επανειλημμένα στο Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο Αρχαίων Πολιτισμών που έγι­νε στο Πανεπιστήμιο Νανκάι της Κίνας που πρόπερσι, το μοτίβο του καλού ποιμένα πρέπει να είναι πανάρχαιο και παγκόσμιο & Ανατολή και Δύ­ση και να απηχείται όχι τόσο σε επιδράσεις άλλων λαών, αλλά σε δομικές ομοιότητες στην κοινωνία την τέχνη και τη θρησκεία.

Είναι τέλος αξιοπρόσεχτο ότι η αστρολογία και ο Ζωδια­κός Κύκλος εμφανίζονται συ­χνά σε παραστάσεις, που έ­χουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον πρώιμο Χριστιανισμό. ‘Ο­σα π.χ. γράφει στον Πρόλογο της Αστρολογίας του ο Ηφαιστίων από τις (Αιγυπτιακές) Θήβες του 4ου αι. μ.Χ που βγαίνει αυτές τις μέρες από τον γράφοντα το παρόν στις Εκδόσεις « Ομβρος», τα απευ­θύνει σε κάποιον αξιοσέβα­στο και πεπαιδευμένο Αθανά­σιο, που μπορεί να είναι και ιεράρχης (ακόμη και ο ίδιος ο Πατριάρχης) και του αφιερώ­νει το βιβλίο. Σε δώρο εξάλ­λου που λέγεται ότι έδωσε ο Πάπας Γρηγόριος ο Μέγας (590-604) στον Ιρλανδό Αγιο Κολούμπα, που διέδωσε τον Χριστιανισμό σης Βρετανικές νήσους (521-597), όταν ο τε­λευταίος επισκέφτηκε τις Χρί­στιανικές κατακόμβες της Ρώ­μης, εμφανίζεται ο Ορφέας με τη λύρα του πάνω σε «πυξίδα» από ελαφαντοστούν, πλαισιω­μένος με ζώα και άλλες μορ­φές της αρχαίας μυθολογίας και του Ζωδιακού Κύκλου.

Παλαιότερη και ωραιότερη είναι όμως η εικόνα του Ορφέα-Διόνυσου (με χαρακτη­ριστικά του Μίθρα ή του Φά­νη), πλαισιωμένου από την κα­λύτερη σωζόμενη αρχαία πα­ράσταση του πλήρους Ζωδια­κού Κύκλου του 2ου μ Χ αιώ­να σε ανάγλυφο, που τώρα βρίσκεται στη Modena της Ιτα­λίας.

Οτι όλα τα παραπάνω πά­ντως για τη σταύρωση (και/ή τον διαμελισμό) του Ορφέα- Διόνυσου δημιουργήθηκαν στην παγανιστική τέχνη των πρώτων Χριστιανικών αιώνων κατ’ επίδραση και μίμηση της Σταύρωσης του Χριστού ενι­σχύεται και από τη βεβαιωμέ­νη διαπίστωση ότι βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση προς την ε­πίσημη. τρόπον τινά, Ομηρική-Ελληνική αντίληψη περί της αθανασίας των θεών, α­φού για «ανάστασή» τους ούτε σχετικός λόγος γίνεται ούτε παράσταση στην τέχνη φαίνε­ται να υπήρξε ποτέ.

 Ο κ. Ανδρέας Παναγόπουλος είναι επίκουρος καθη­γητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

 Πηγή: 23 Απριλίου 1995