Το Σχίσμα του 1054

Συχνά από διάφορους εκκλησιαστικούς πα­ράγοντες και φορείς τίθεται και επανατίθεται θέμα επανενώσεως των δύο Εκκλη­σιών. δηλαδή της Καθολικής και της Ορθόδοξης Ανατολικής. Μόνο που σήμερα οι Εκκλησίες δεν είναι δύο. Από την Καθολική αποσχίσθηκαν οι Διαμαρτυρόμενοι με τις ποικίλες αποκλίσεις τους και η Ανατολική, παρά την επίταση ομοδοξίας. έχει πολλές αντιθέσεις, που δεν μαίνεται να συ­γκλίνουν σε μια κοίτη. Οι λόγοι δεν είναι πάντα θρησκευτικοί. Από την άλλη. η λεγόμενη ενότη­τα δεν υπήρξε ποτέ στο παρελθόν σι βαθμό τέ­τοιο. ώστε να χαρακτηρίζεται ως πραγματική ενό­τητα. Απλώς, μέχρι το οριστικό Σχίσμα του 1054. μεταξύ τον δύο Εκκλησιών Ρώμης και Κων/πόλε­ως υπήρξε ένα moratorium, που ανετρέπετο. όταν παρουσιάζονταν κάποιες πολιτικές οξύνσεως.

Αλλωστε αυτό που ονομάζουμε «Σχίσμα» δεν είναι παρά το τελευταίο και πιο μακρό σε διάρκεια χρόνου σχίσμα των δύο Εκκλησιών. Προηγήθηκαν άλλες δύο φάσεις. Η πρώτη είναι η περίοδος 482- 519. που προέκυψε εξαιτίας του «Ενωτικού», που εξέδωκε ο αυτοκράτωρ Ζήνων, με συναίνεση του Πατριάρχη, και με το οποίο έκανε μερικές υποχω­ρήσεις προς τους Μονοφυσίτες. πράγμα που προ­κάλεσε την αντίδραση του πάπα Φήλικου Β’. Ο Ιουστίνος Β’ πέτυχε τη θρησκευτική ένωση το 519 αλ­λά με ταπεινωτικούς για την Κων/πόλη όρους. Τα πράγ­ματα αρχίζουν να παίρνουν οξύτερη μορφή, όταν μετά τη στροφή των παπών προς τους Φράγκους, αρχίζουν στον παπικό θρόνο ν’ ανέρχονται Γερμα­νοί κληρικοί που ήταν τελείως αντίθετοι με το πνεύ­μα των αρχαίων εκκλησιών. Η αντίθεση αυτή εκ­δηλώθηκε πιο έντονα στην περίοδο της Εικονομα­χίας (οι πάπες αντέδρασαν στην εικονομαχική πο­λιτική των Ισαύρων. με αποτέλεσμα ο λέων Γ ν’ αποσπάσει από την παπική Εκκλησία τις ελλαδικές περιοχές), κυρίως όμως η αντίθεση κορυφώθηκε με σαφείς πολιτικές ενδείξεις όταν στο θρόνο της Κων/πόλεως ανέβηκε ο Φώτιος, η κορυφαία πνευματική φυσιογνωμία που ανέδειξε το Βυζάντιο. Η δεύτερη αυτή φάση κράτησε 150 χρόνια (730-880).

Το 1054 έλαβε χώρα το οριστικό Σχίσμα. Τα τυ­πικά αίτια είναι τα ακόλουθα: α) Η προσθήκη του Filioque στο Σύμβολο της Πίστεως από μέρους των Καθολικών. β) Η χρήση των αζύμων στη μετάληψη της Θείας Ευχαριστίας, β) Η νηστεία του Σαββάτου κ.ά. Γα ουσιαστικά αίτια είναι: α) Η ανακίνηση από τον πάπα του θέματος των πρωτείων. Η απαίτηση του παπά να δεχθούν το Filioque οι Ανατολικοί, έκρυβε την επιθυμία του να γίνει αρχηγός όλης της χριστιανοσύνης, β) Η προσπάθεια επεκτάσεις της κοσμικής εξουσίας των παπών. Μέσα στην προ­σπάθεια αυτή εντάσσεται και εγγράφεται και η Donatio Constantini (=Κωνσταντίνειος Δωρεά).που είναι ένα από τα παλαιότερα πλαστά έγγραφα για την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων. Το πλα­στό αυτό έγγραφο περιέχει μια υποθετική δωρεά του Μ. Κωνσταντίνου προς τον πάπα Σίλβεστρο Λ’. Το έγγραφο αποτελείται από δύο μέρη: στο πρώτο ο Κωνσταντίνος διηγείται το πώς τον θεράπευσε ο Σίλβεστρος από λέπρα και πώς τον οδήγησε στο χρι­στιανισμό. Το δεύτερο περιλαμβάνει τη δωρεά. Ο Κωνσταντίνος θεωρεί το πρωτείο του θείο θεσμό, ορίζει ότι η ρωμαϊκή εκκλησία είναι πιο πάνω από την Ανατολική και ότι ο πάπας πρέπει να έχει και κοσμική εξουσία κ.λπ. Πιστεύεται ότι το έγγραφο αυτό κατασκευάστηκε στη Μονή του Σαιν Ντενίς (Αγίου Διονυσίου) στο Παρίσι στα μέσα του 9ου αι­ώνα. Από τον 11 ο αιώνα άρχισε η αμφισβήτηση για την  γνησιότητά του. Μεταξύ των αμφισβητητών ήταν και ο μεγάλος ανθρωπιστής Λορέντσο Βάλλα.

Όπως βλέπουμε. το δογματικό ζήτημα ήταν πρό­σχημα κι έκρυβε τις επεκτατικές βλέψεις τη; Ρώμης, που εντονότερα θα εκδηλωθούν έναν αιώνα αργό­τερα με τις σταυροφορίες. Αφορμή για το Σχίσμα έδωσε η προσπάθεια του πάπα Λέοντα Η (1043- 1049) να επεκτείνει την επιρροή του στη λομβαρδική και τη βυζαντινή νότια Ιταλία. Στο σχέδιο αυτό αντιτάχθηκε ο μαχητικός και αυταρχικός Πα­τριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος (1043-1058). που με το δυναμισμό του εσκίαζε τον αυτοκράτορα Κων­σταντίνο Η’ (1042-1055). Αυτός ανέβασε στο θρό­νο 3 αυτοκράτορες, προς έναν μάλιστα έλεγε απρο­κάλυπτα τη βυζαντινή παροιμία: “Εώ(=εγω) σ’ έκτι­σα. φούρνε, εώ ίνα σε γκρεμίσω“.

Για να εξομαλυνθούν οι διαφορές ήλθε στην Πό­λη σαν «αποκρισάριος» του πάπα ο καρδινάλιος Humbert (=Ουμβέρτος). Ηταν το ίδιο δυναμικός και αδιάλλακτος με τον Κηρουλάριο. Έτσι με την αδιαλλαξία του όξυνε την κατάσταση κι έξυσε πα­λιές πληγές. Δεν αναγνώρισε στον Κηρουλάριο το προβάδισμα στην ιεραρχία και. τέλος, χωρίς να συμ­βουλευθεί τον πάπα (ο Λέων Θ’ εν τω μεταξύ είχε πεθάνει) συνέταξε ανάθεμα κατά του Κηρουλαρίου και το άφησε πάνω στην Αγία Τράπεζα της Αγίας Σοφίας. Ο Κηρουλάριος με τη σειρά του κάλεσε Σύ­νοδο και αναθεμάτισε τον Humbert. Ο νέος πάπας, αντί να αμβλύνει την κατάσταση, έκοψε κάθε σχέ­ση με το Βυζάντιο κι έτσι το Σχίσμα έγινε οριστικό. Έγινε μια προσπάθεια να αρθεί επί Μιχαήλ Η’ Πα­λαιολόγου (1261-1282) στη Σύνοδο της Λυώνος (1274) με την υποταγή της Ανατολικής Εκκλησίας στη Δυτική έναντι παροχής πολιτικής βοήθειας. Η θρησκευτική πολιτική του Μιχαήλ ανατράπηκε από το γιο και διάδοχο του Ανδρόνικο Β’. Τυπικά το Σχί­σμα αίρεται με τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1439) αλλά η άρση κράτησε μέχρι της επιστροφή τής ελληνικής αντιπροσωπείας στην Κωνσταντινούπολη. Έκτοτε το Σχίσμα παραμένει μέχρι σήμε­ρα. Ιστορικοί και άλλοι βαθύτεροι λόγοι δεν επι­τρέπουν την ένωση. Εκείνο που μπορεί μελλοντικά να επιτευχθεί είναι μια ομαλοποίηση των σχέσεων μέσα ο’ ένα πνεύμα συναδελφώσεως. Να εγκαταλειφθούν οι άσκοπες περί πρωτείων τριβές και όλες οι Εκκλησίες να συμβιώσουν κρατώνοντας την ιδι­αιτερότητα που τους έδωσε ο ιστορικός χρόνος.

Η ανάγκη τη; συμβιώσεως φαίνεται από τις συνέπειες που είχε εκείνη την εποχή το Σχίσμα. Και οι συ­νέπειες ήταν σοβαρές και πολλές: α) Έβλαψε θρη­σκευτικά και τις δύο Εκκλησίες γιατί το περί αγά­πης και ειρήνης κήρυγμα του Ναζωραίου κάπου ή κάπως ελησμονήθη. β) Ευνόησε την επικράτηση των Νορμανδών στη Ν. Ιταλία και Σικελία και την εκ­δίωξη των Βυζαντινών, γ) Εξέθρεψε τα κατακτητι­κά σχέδια των Σταυροφόρων. δ) Η θρησκευτική αδιαλλαξία έκανε τη Δύση να βλέπει με αδιαφορία τις συμφορές της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, ε) Καλλιέργησε το μίσος στις ψυχές των ανθρώπων και πάνω στο μίσος αυτό θα προσκρούσει κάθε ενωτι­κή απόπειρα. στ) Οι Οθωμανοί εκμεταλλεύτηκαν το μίσος αυτό. το υπεδαύλιζαν επιτηδείως έτσι που ν’ αποτραπεί κάθε απόπειρα προσεγγίσεως ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες, πράγμα που ευκόλυνε την κυ­ριαρχία τους στο χώρο τη; βαλκανικής επί αιώνες.

Τα αποτελέσματα του Σχίσματος είναι ορατά μέχρι της δικής μας εποχής. Ο ορθόδοξος κόσμος βλέ­πει με καχυποψία την πολιτική του Βατικανού, το δε Βατικανό δεν κάνει τις ενέργειες που πρέπει να εξαλειφθούν οι ανησυχίες αυτές. Το θέμα. για παράδειγμα της  Ουνίας. είναι ένα σημείο τριβής που μπορεί να λείψει με έναν έντιμο διακανονισμό.