ΤΑ ΜΑΓΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΑΣ (ή περί της Μακεδονικής διαλέκτου)

ο Παναγιώτης Γκογκίδης γράφει για την Μακεδονική διάλεκτο

in Linguistics, Macedonian news / by History / on October 22, 2012 at 2:58 pm /

γράφει ο Παναγιώτης Γκογκίδης

Το πρόβλημα της γλώσσας των Μακεδόνων απασχολεί τους ειδικούς (και όχι μόνον αυτούς) πάνω από εκατό χρόνια τώρα. Τη συζήτηση του θέματος ξεκίνησαν Γερμανοί κυρίως γλωσσολόγοι και ιστορικοί, από το 19ο αιώνα. Αρχικά, αυτοί που διατύπωσαν αντιρρήσεις για την ελληνικότητα της ήταν οι Κ. Ο Muller, G. Meyer και F. Blass και αργότερα οι Ρ. Kretchmer, Α. Debrunner, Α. Thumb, Μ. Vasmer και άλλοι.

Υποστηριχτές της ελληνικότητας της Μακεδoνικής ήταν εξαρχής οι Ο. Hoffman, F. Sturtz, Ο. Abel, Α. Fick, και ο θεμελιωτής της ελληνικής γλωσσολογίας Γ. Χατζηδάκις (1). Επειδή όμως ανέκαθεν γλώσσα και συνείδηση προσδιόριζαν την εθνική ταυτότητα, μπήκαν στην, αρχικά επιστημονική, συζήτηση και οι απολογητές του πανσλαβισμού, των οποίων τα σχέδια πολύ θα εξυπηρετούνταν από μια ενδεχόμενη αμφισβήτηση της ελληνικότητας των αρχαίων Μακεδόνων.

Όπως υπογραμμίζει ο Γ. Μπαμπινιώτης «…η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων αποτέλεσε την «αιχμή του δόρατος» με την οποία επλήγη παλαιότερα η ελληνικότητα της Μακεδονίας» (2). Πρώτοι, λοιπόν, μπαίνουν στο χορό οι Βούλγαροι Kazarov και Beschevliev και μετά το 1944 κάποιοι Σκοπιανοί, οι οποίοι αναμασούν τις ξεπερασμένες πια θεωρίες των Βουλγάρων αδελφών τους, όπως και του Φαλμεράυερ, φυσικά.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι από την αρχαία μακεδονική διάλεκτο διασώθηκε ελάχιστος μόνο αριθμός λέξεων, περί τις 350, από τις οποίες οι 200 είναι ανθρωπωνύμια, όπως Αμύντας, Αλκέτας, Αρχέλαος, Φιλώτας, Λάγος, Εύδαμος, Μαχάτας, Βερενίκη, Θεσσαλονίκη (όλα ελληνικά), και οι υπόλοιπες κοινά ονόματα, όπως ακρουνοί, κάραβος, κεβαλά, πεζέταιρος, νικάτωρ, αβρούτες, άβαγνα (στη συντριπτική τους πλειοψηφία ελληνικές λέξεις και αυτές), κι αυτό χάρις στη μανία του λεξικογράφου του 5ου αι. μ.Χ., Ησύχιου, να συγκεντρώνει σπάνιες, ιδιωματικές λέξεις (τις «γλώσσες» όπως τις ονομάζει) από διάφορες ελληνικές διαλέκτους, επειδή ακριβώς διέφεραν στη μορφή ή τη σημασία τους από αυτές της, κοινής τότε, αττικής διαλέκτου. Κύρια πηγή του Ησύχιου, όσον αφορά τις μακεδονικές λέξεις, είναι ο Μακεδόνας Αμερίας (3ος αι. π.Χ.) (3).

Η προσωπική μου άποψη είναι πως πρόκειται για το μεγαλύτερο μέχρι αυτή τη στιγμή διαλεκτικό κείμενο της Μακεδονικής διαλέκτου. Η επιβεβαίωση θα έρθει με την αποκάλυψη και άλλων διαλεκτικών κειμένων από την περιοχή. Μάλιστα κατά την ανασκαφική περίοδο του 1992 βρέθηκαν στο λεγόμενο ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας άλλοι τρεις κατάδεσμοι. Η συντήρησή τους δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί και επομένως το περιεχόμενό τους μας είναι άγνωστο

Για παράδειγμα, το λουλούδι μαργαρίτα στη διάλεκτο του γράφοντος (4) το λέμε «αντριάδα» (από το «αγία Τριάδα» > αϊ-Τριάδα > αντριάδα), επειδή ανθίζει κάπου σ’ αυτήν τη γιορτή, ενώ τη νεράιδα τη λέμε «σαμοντίβα» (πιθανότατα σλαβική λέξη, λόγω της συμβίωσης επί αρκετούς αιώνες με τους Βουλγάρους) και τη λεύκα «καβάκι» (από την τουρκική, για παρόμοιους λόγους). Οι λέξεις αυτές θα ενδιέφεραν τον Ησύχιο. Μερικές από τις μακεδονικές λέξεις που διασώζει ο λεξικογράφος αυτός είναι αμφίβολης ρίζας, ωστόσο στη συντριπτική τους πλειοψηφία αποδείχνονται ελληνικές. Οι λέξεις άβαγνα (ρόδα), σάρισσα (μακρύ δόρυ), καυσία (καπέλο), για παράδειγμα, που θεωρούνταν ξένης ρίζας, ετυμολογήθηκαν από τις αβός (φρέσκος), σαίρω (σαρώνω) και καύσων, αντίστοιχα.

Σχετικά πρόσφατα ο γλωσσολόγος Α. Θαβώρης ετυμολόγησε από τα ελληνικά δύο ακόμα από αυτές τις θεωρούμενες σκοτεινής ρίζας μακεδονικές λέξεις. Είναι οι λέξεις δ ρ ή γ ε ς («στρουθοί Μακεδόνες» κατά τον Ησύχιο, δηλαδή έτσι λένε τα σπουργίτια οι Μακεδόνες) και Βλουρείτις (Aρτεμις) (5). Πέρα όμως από την ελληνικότητα αυτών των λέξεων, το γεγονός και μόνο ότι η Μακεδονική «συνυπάρχει, συγκρίνεται και συνεξετάζεται με όλες τις άλλες ελληνικές διαλέκτους (Λακωνική, Κρητική, Κυπριακή, Θεσσαλική, Αιολική, Παμφυλιακή)», όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μπαμπινιώτης (Μπαμπιν. σ.163), και καμιά άλλη μη ελληνική διάλεκτος (ή γλώσσα) δεν περιλαμβάνεται στο συγκεκριμένο λεξικό, αποδείχνει τα αυτονόητα.

Η νεότερη, εξάλλου, ανασκαφική έρευνα, στο χώρο της Μακεδονίας, έφερε στο φως νέο γλωσσολογικό υλικό, όπως 75 νέα κύρια ονόματα απλών ανθρώπων, που βρέθηκαν από το Μανόλη Ανδρόνικο σε επιτύμβιες στήλες της Βεργίνας. Τα 74 είναι ελληνικά και μόνο ένα είναι θρακικής ρίζας (Αμάδοκος). Σε μια από αυτές τις στήλες αναφέρονται με τη σειρά τα ονόματα: Κλεώνυμος Ακύλου, Άδυμος Κλεωνύμου, Πευκόλαος Αδύμου και Κρινώ Αδύμου (6). Έχουμε, με άλλα λόγια, τέσσερις διαδοχικές γενιές μιας οικογένειας. Αν δεχτούμε τη χρονολόγηση των ειδικών που την τοποθετούν περίπου στο 330 π.Χ. και υπολογίσουμε από 30 ως 40 χρόνια την κάθε γενιά, τότε οι Μακεδόνες από τις αρχές του 5ου αι. φέρουν σχεδόν αποκλειστικά ελληνικά ονόματα.

Αυτό βέβαια δεν αποτρέπει ακόμη ορισμένους ιστορικούς και άλλους να εξακολουθούν να αμφισβητούν την ελληνικότητα των Μακεδόνων και να ζητούν ένα κείμενο στη μακεδονική διάλεκτο, πέρα από τα ανθρωπωνύμια τα τοπωνύμια, τα ονόματα των μηνών και λοιπά, τα οποία, όπως διατείνονται, μπορεί να είναι ελληνικές επιδράσεις. Αυτά υποστήριξε λίγο πολύ και ένας από τους κύριους αντιρρησίες της ελληνικής καταγωγής των Μακεδόνων, ο ιστορικός Eugene Borza από το πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας των Η.Π.Α., το 1994, στο Συνέδριο του Αυστραλιανού Ινστιτούτου Μακεδονικών Σπουδών, για την αρχαία Μακεδονία. Η όλη στάση του επιστήμονα αυτού στο «πρόβλημα» της καταγωγής των Μακεδόνων φανερώνει ένα στείρο αγνωστικισμό. Ίσως, λέει, να ήταν Έλληνες αλλά δεν έχουμε αποδείξεις, θεωρεί όλα τα παραπάνω στοιχεία αμφισβητήσιμα και κάνει ό,τι μπορεί για να τα αποδυναμώσει. Σ’ ένα βιβλίο του για το θέμα αυτό ονομάζει «μακεδονική προπαγάνδα» το μύθο των τριών πριγκίπων (Περδίκα, Γαυάνη και Αέροπου), που θέλει να έλκουν αυτοί την καταγωγή τους από το ΄Αργος της Πελοποννήσου (7).

Στο ίδιο, ωστόσο, Συνέδριο, το οποίο είχε λάβει χώρα στη Μελβούρνη, βρισκόταν και ο αρχαιολόγος Γιάννης Ακαμάτης που διενεργούσε εκείνο τον καιρό ανασκαφές στο νεκροταφείο της αρχαίας Πέλλας. Ο νεαρός επιστήμονας από την Ελλάδα πρόβαλε στη μεγάλη οθόνη της αίθουσας του Συνεδρίου, κατά τη διάρκεια της εισήγησής του, μια επιγραφή εννέα γραμμών για δυο – τρία δευτερόλεπτα μόνο (επειδή, δεν είχε ακόμα εκδοθεί), η οποία, όπως είπε, είχε βρεθεί σε έναν τάφο της αρχαίας Πέλλας και ήταν γραμμένη σε δωρική διάλεκτο. Όταν αργότερα εκδόθηκαν τα πρακτικά του παραπάνω Συνεδρίου, με έκπληξη διαβάσαμε σε μια υποσημείωση της εισήγησης του αμερικανού πανεπιστημιακού ότι ο Γ. Ακαμάτης είχε προβάλει έναν κατάδεσμο από την Πέλλα, που όμως ήταν γραμμένος σε κοινή ελληνική (Standard Greek), δηλαδή σε αττική διάλεκτο (8). Το γεγονός αυτό μας ανάγκασε να γράψουμε σχετικά στον κ. Ακαμάτη, ο οποίος μας έστειλε φωτογραφία και το κείμενο του περίφημου καταδέσμου (9).

Πρόκειται για ένα μολύβδινο φύλλο διαστάσεων 20 Χ 5 εκ. που πάνω του είναι χαραγμένα με αιχμηρό εργαλείο σε εννέα στίχους, όπως είπαμε (10), τα μαγικά λόγια κάποιας Μακεδόνισσας, της Φίλας (πιθανότατα), με τα οποία ήθελε να «δέσει» τον εραστή της να μην την εγκαταλείψει (11). Το κείμενο, που χρονολογείται γύρω στο 320 π. Χ., είχε τοποθετηθεί, τυλιγμένο σφιχτά, στον τάφο κάποιου Μάκρωνα, άπου και βρέθηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη και λέει τα εξής:

1. [Θετί]μας και Διονυσοφώντος το τέλος και τον γάμον καταγράφω και ταν αλλάν πασάν γυ-
2. [ναικ]ών και χηράν και παρθένων, μάλιστα δε Θετίμας, και παρκαττίθεμαι Μάκρωνι και
3. [τοις]δαίμοσι, και οπόκα εγώ ταύτα διελ<ί>ξαιμι και αναγνοίην πάλ<L>ιν ανορ<ύ>ξασα
4. [τόκα]γάμαι Διονυσοφώντα, πρότερον δε μη μη γαρ λάβοι άλλαν γυναίκα αλλ’ εμέ,
5. [εμέ δ]έ συνκαταγηράσαι Διονυσοφώντι και μηδεμίαν άλλαν, ικέτις υμώ<ν> γίνο-
6. [μαι, Φίλ]αν οικτίρετε δαίμονες φίλ[ο]ι, ΔΑΓΙΝΑΓΑΡΙΜΕ φίλων πάντων και έρημα, αλλά
7. [….]α φυλάσσετε εμίν ό[π]ως μη γίνεται τα[ύ]τα και κακά κακώς Θετίμα απόληται.
8. [….]ΑΛ[-].ΥΝΜ .. ΕΣΠΛΗΝ εμός, εμέ δε [ε]υ[δ]αίμονα και μακαρίαν γενέσται.
9. [-]ΤΟ[.].[-].[..]..Ε.Ε.Ω[?]Α.[.]Ε..ΜΕΓΕ [-]

Σε κάπως ελεύθερη νεοελληνική απόδοση (από τον καθηγητή Βουτυρά) το κείμενο λέει:

«Της Θετίμας και του Διονυσοφώντα τον επίσημο γάμο τον δένω με μάγια γραμμένα και όλων των άλλων γυναικών το γάμο, όσες είναι χήρες ή παρθένοι, ιδιαίτερα όμως της Θετίμας, και αποθέτω τα μάγια στο Μάκρωνα και στους δαίμονες, και αν ποτέ εγώ ξεθάψω και ξετυλίξω και διαβάσω τούτα τα λόγια, τότε να παντρευτεί ο Διονυσοφών και όχι πριν, γιατί δε θέλω να πάρει άλλη γυναίκα από εμένα, αλλά εγώ να γεράσω μαζί με τον Διονυσοφώντα και καμμιά άλλη. Σας ικετεύω, δαίμονες, λυπηθείτε [τη Φίλα] (το όνομα της γυναίκας που κάνει τα μάγια πρέπει να αναφερόταν στο σημείο αυτό. Δεν σώζεται αλλά ήταν σίγουρα σύντομο και τελείωνε σε -α), γιατί είμαι αβοήθητη και με έχουν εγκαταλείψει όλοι οι φίλοι. Φυλάξετε λοιπόν το γράμμα τούτο για να μην μου συμβούν αυτά και για να χαθεί κακήν κακώς η Θετίμα. [Κάνετε να τη βρουν αυτή όλα τα κακά] (το κείμενο σώζεται εδώ πολύ αποσπασματικά), εγώ όμως να γίνω ευτυχισμένη».

Είναι φανερό βέβαια με την πρώτη ματιά, ότι έχουμε να κάνουμε με κάποια διάλεκτο που διαφέρει από την αττικοϊωνική. Αυτή «ανήκει σίγουρα», επισημαίνει ο καθηγητής Βουτυράς, «στην ευρύτερη ομάδα των δωρικών διαλέκτων. Δεν πρόκειται βέβαια για αμιγή αλλά για «κεκραμένη» (μικτή) διάλεκτο, που έχει δεχτεί την επίδραση της αττικής, όπως όλες οι τοπικές διάλεκτοι του καιρού εκείνου, κυρίως στη σύνταξη, λιγότερο στη μορφολογία (γραμματική) και ακόμα πιο λίγο στη φωνητική». Οι αρχαίοι γραμματικοί χρησιμοποιούσαν γι’ αυτήν τον όρο «νέα δωρίς διάλεκτος».

Σύμφωνα πάντα με τη μελέτη του Εμμ. Βουτυρά, δύο είναι τα φωνητικά χαρακτηριστικά που διαχωρίζουν αυτήν τη διάλεκτο από την αττικοϊωνική ομάδα:

α) Η διατήρηση του μακρού α, το οποίο δεν τρέπεται σε η (π.χ. άλλαν αντί άλλην, ερήμα αντί ερήμη, κακά αντί κακή κ.α.).
β) Η συναίρεση του α με το ο ή ω δίνει πάντα μακρό α και όχι ω (π.χ. πασάων>πασάν (ιων. πασέων>πασών), αλλάων>αλλάν αντί άλλων, χηράων>χηράν αντί χηρών).

Τρία επί πλέον στοιχεία εντάσσουν τη διάλεκτο αυτή στις δωρικές, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο μελετητή:

α) η δοτική της προσωπικής αντωνυμίας εμίν (αντί εμοί), που απαντά στις περισσότερες δωρικές διαλέκτους.
β) τα χρονικά επιρρήματα σε -κα (οπόκα, τόκα αντί οπότε, τότε) που απαντούν σε όλες σχεδόν τις δωρικές διαλέκτους καθώς και στη Βοιωτική.
γ) Η αποκοπή, που αν και συχνό φαινόμενο στις παραπάνω διαλέκτους, εδώ περιορίζεται στις προθέσεις παρά και κατά (παρκαττίθεμαι αντί παρακατατίθεμαι). Αυτό το τρίτο στοιχείο, δηλαδή η περιορισμένη χρήση της αποκοπής, απαντά σε λίγες μόνο από τις δωρικές διαλέκτους, ιδιαίτερα στις βορειοδυτικές (Ηπείρου). Ένα τέταρτο στοιχείο, αν δεν είναι ορθογραφικό λάθος, που συνδέει το κείμενο της Πέλλας με τις βορειοδυτικές διαλέκτους είναι η χρήση του συμφωνικού συμπλέγματος στ στη θέση του σθ στο απαρέμφατο γενέσται (στ.8).

Δωρικό στοιχείο είναι πιθανότατα και η έκφραση «το τέλος και τον γάμον» (στ.1). Ο Καθηγ. Βουτυράς σημειώνει ότι «ο Αλεξανδρινός γραμματικός Άρειος Δίδυμος (σύγχρονος του Αυγούστου) αναφέρει ότι οι Δωριείς χρησιμοποιούσαν τη λέξη «τέλος» για να δηλώσουν το γάμο (Στοβαίος 11 45)».

Εύκολα λοιπόν συμπεραίνεται, ότι το διαλεκτικό αυτό κείμενο της Πέλλας αποτελεί δείγμα μιας δωρικής, πιθανότατα βορειοδυτικής, διαλέκτου. Η επίδραση της αττικής στη διάλεκτο αυτή είναι φυσική στα μέσα του 4ου αιώνα προς όφελος της πρώτης, η οποία είναι η γλώσσα της επιστήμης και της λογοτεχνίας σε όλες τις ελληνικές πόλεις-κράτη.

Η πλήρης δικαίωση λοιπόν του Χατζηδάκι, του Χόφμαν του Χάμμοντ, του Καλλέρη και των άλλων, που επί έναν και πλέον αιώνα υποστήριζαν την ελληνικότητα των Μακεδόνων, πλησιάζει και οι σαθρές θεωρίες των Μύλλερ, Καζάρωφ, Βάσμερ, Κρέτσμερ κ.ά., καθώς και των σύγχρονων Σκοπιανών ψευδοεπιστημόνων βαίνουν προς παταγώδη ανατροπή τους. Λέμε η δικαίωση «πλησιάζει» και οι θεωρίες «βαίνουν» προς την ανατροπή τους, διότι υπάρχει μια επιφύλαξη:

Όπως παρατηρούσε η αρχαιολόγος Α. Παναγιώτου το 1992 (Μπαμπιν. σ. 185), το εν λόγω κείμενο της Πέλλας είναι μοναδικό και δε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η συντάκτρια του κειμένου είναι Μακεδονίτισσα ή κάποια Ηπειρώτισσα που ήταν εγκατεστημένη στην Πέλλα. «Ως εκ τούτου, τα συμπεράσματά μας πρέπει να εκφράζονται με πολλές επιφυλάξεις μέχρις ότου βρεθεί και δεύτερο διαλεκτικό κείμενο» (όπ. π.).

Ο γράφων είδε κείμενο του αρχαιολόγου Γ. Ακαμάτη δημοσιευμένο το 1993 (14), στο οποίο ανέφερε για τον κατάδεσμο της Πέλλας επί λέξει:

«Η προσωπική μου άποψη είναι πως πρόκειται για το μεγαλύτερο μέχρι αυτή τη στιγμή διαλεκτικό κείμενο της Μακεδονικής διαλέκτου. Η επιβεβαίωση θα έρθει με την αποκάλυψη και άλλων διαλεκτικών κειμένων από την περιοχή. Μάλιστα κατά την ανασκαφική περίοδο του 1992 βρέθηκαν στο λεγόμενο ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας άλλοι τρεις κατάδεσμοι. Η συντήρησή τους δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί και επομένως το περιεχόμενό τους μας είναι άγνωστο» (σελ. 148).

Ρωτήσαμε λοιπόν τον συγγραφέα του κειμένου γιατί δεν προχωρούσαν στην έκδοση των νέων αυτών ντοκουμέντων. Η απάντησή του, την 21/10/96 ήταν:

«Υπάρχουν τεχνικά προβλήματα ανοίγματος λόγω του εύθριπτου του υλικού». Αυτό σημαίνει ότι απαιτείται μια λεπτομερής και χρονοβόρα χημική επεξεργασία για να καταστεί δυνατό το ξετύλιγμα του βαθιά διαβρωμένου μετάλλου.

Πάντως μέχρι στιγμής δεν έπεσε στην αντίληψή μας η έκδοση των ως άνω καταδέσμων. Αν και αυτοί είναι γραμμένοι στη «νεοδωρίζουσα» μακεδονική διάλεκτο (όπως πιστεύουμε), θα λυθούν επιτέλους τα ύπουλα «μάγια» των διαφόρων πανσλαβιστών, ψευδομακεδονιστών και συνοδοιπόρων και κάθε κατεργάρης της επιστήμης (και της πολιτικής βεβαίως) θα πάει στον πάγκο του. Λίγη υπομονή ακόμη.Παναγιώτης Γκογκίδης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Για περισσότερα, σχετικά με τις εκατέρωθεν απόψεις, δες Γ. Μπαμπινιώτη, «Η Γλώσσα της Μακεδονίας», Ολκός 1992, σ. 161 και εφεξής.
(2) Οπ. π. σ. ξι.
(3) Ησυχίου Γλώσσες-
Αβαγνα ρόδα Μακεδόνες Αβάθων διδάσκαλος Κύπριοι Αβελιακόν ηλιακόν Παμφύλιοι Αβλοπές αβλαβές Κρήτες
Αβρανίδας κροκωτούς Λάκωνες
Αβρεμής αβλεπής Κύπριοι και Θετταλοί
Αβρούτες οφρύς Μακεδόνες
Αβώρ ηώς Λάκωνες
Ακόντιον δοράτιον, μικρά λόγχη. Ράχιν δε Μακεδόνες. Και στρατεύματος μέρος Αγριάνων Αιολείς.
‘Ασπιλος χείμαρος υπό Μακεδόνων
Γώπας κολοιούς Μακεδόνες
Ζειρήνη Αφροδίτη εν Μακεδονία
Κάραβος έδεσμα, ως φασίν, ωπτημένον επ’ ανθράκων υπό δε των Μακεδόνων η πύλη και τα εν τοις ξηροίς ξύλοις σκωλήκια και το θαλάττιον ζώον.
Ματτύης η μεν φωνή Μακεδονική, όρνις και τα εκ του ζωμού αυτού λάχανα περιφερόμενα. (Μαμπιν. σ. 163)
(4) Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρ. Θράκης).
(5) Την πρώτη από τη μη μαρτυρημένη λέξη δ ε ί ρ η ξ (από τη δειρά/ δειρή=λαιμός (πβλ. περιδέραιον). Οι Ηλείοι είχαν τη λέξη δειρήτης με την ίδια σημασία των Μακεδόνων. Τη δεύτερη από το επίθετο της θεάς Φ ι λ ο ρ ε ί τ ι ς (φίλη των ορέων), φίλο > βίλο > βλο > βλου, επομένως Βλουρείτις.
(6) Ανδρόνικος, Μ. «Βεργίνα», Εκδοτική Αθηνών, 1984. Οπως είναι σχεδόν φανερό και στον μη ειδικό, όλα ταονόματα είναι ελληνικά: Α κ υ λ ο ς από τον καρπό του πρίνου που τρωγόταν και θα ‘πρεπε να σημαίνει γλυκός, νόστιμος. Κλεώνυμος από κλέος (δόξα) + όνομα= ένδοξος. Α δ υ μ ο ς (ήδυμος) από το
ηδύς=γλυκός.
Τα Κρινώ και Πευκόλαοςδε χρειάζονται ερμηνεία.
Iσως είναι αξιοπρόσεχτο ότι τα 4 από τα 5 προέρχονται από τη φύση και μάλιστα από τη χλωρίδα.
(7) Borza E.
(8) Ancient Macedonian Australian Sumposium, Medit. Archeology, Sydney 1995, p.21
(9) Κατάδεσμος λέγεται στη γλώσσα της επιστήμης μια μαγική ρήση που έχει σκοπό να «δέσει» με μάγια, ώστε να αποτρέψει έτσι μια ανεπιθύμητη πράξη. Τον κατάδεσμο αυτό σκόπευε να δημοσιεύσει, στην Αγγλική, με σχετικά σχόλια ο καθηγητής αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Εμμ. Βουτυράς, ο οποίος ήταν και υπεύθυνος των ανασκαφών στο χώρο της αρχαίας Πέλλας, στον τόμο για την αρχαία μαγεία, που ετοιμαζόταν από τον D.R.Jordan και επρόκειτο να εκδοθεί στη σειρά Studies in Greek and Roman Religion. Το παρόν κείμενο στηρίζεται σ’ εκείνη την εκτενή μελέτη.
(10) Ο τελευταίος στίχος δε διαβάζεται, όπως μας πληροφορεί ο καθηγ. Βουτυράς, λόγω της διάβρωσης του μετάλλου.
(11) Παρόμοιοι κατάδεσμοι έχουν βρεθεί πολλοί στην Ελλάδα. Η συνήθεια αυτή αρχίζει από τον 6ο αιώνα π.Χ. και συνεχίζεται μέχρι και τον 5ο αι. μ.Χ., παρά την επικράτηση του Χριστιανισμού, θέματά τους είχαν διάφορες διαμάχες ( δικαστικές, οικογενειακές), ερωτικές αντιζηλίες κ. ά.
(12) Η αριστερή άκρη του ελάσματος δεν είναι αναγνώσιμη λόγω φθοράς. Οι λέξεις σε αγκύλες αποκαταστάθηκαν από το μελετητή. Στους στίχους 7, 8 και 9 η αποκατάσταση δε στάθηκε δυνατή.
(13) Εμμ. Βουτυράς, όπ. π.
(14) Το Αρχαιολογικό Eργο στη Μακεδονία και Θράκη, Εκδ. Υπουργείων Πολιτισμού, Μακ. – Θράκης και Αριστοτελείου Πανεπ. Θεσσαλονίκης, 1993.