Η αρχαιολογία της γνώσης,αυτογνωσία και τεχνογνωσία

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη* 

 Για τη θωράκισή της στην ευρύτερη γεωπολιτική περιοχή, η χώρα μας θα μπορούσε, παράλληλα με τη στρατιωτική άμυνα, να επενδύσει στο αριστοτελικό σώζειν διά της γνώσεως, συγκροτώντας έναν κλάδο αρχαιολογικών και γενεαλογικών ερευνών των συστημάτων σκέψης και λόγου που ανέπτυξε η Δύση, από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.

Η μελέτη των γνωστικών κατακτήσεων της ανθρωπότητας, στο πλαίσιο ενός τέτοιου κλάδου παγκόσμιας εμβέλειας θα μπορούσε να αποτελέσει σοβαρό κεφάλαιο της εκπαίδευσής μας. Ο Μ. Φουκώ στο «Οι λέξεις και τα πράγματα» (1965) κατέγραψε ως αρχαιολογικά ευρήματα τα συστήματα επιστημονικής σκέψης που συγκρότησε η ευρωπαϊκή σκέψη, μετά την Αναγέννηση και τη βαθμιαία ρήξη της με τον αριστοτελικό πλατωνισμό, από τον 16ο αι. ως τον 19ο αι.

Η παράδοση του αριστοτελικού πλατωνισμού, όμως, μέσω πολλαπλών μεθερμηνειών του, δεν έπαψε, από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και μετά, να γονιμοποιεί ποικιλοτρόπως τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά και τις ανθρωπιστικές σπουδές, από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι και σήμερα που ζούμε το προσωρινό ψυχορράγημά τους. Η μελέτη της ψυχονοητικής λειτουργίας και ανάπτυξης του ανθρώπου ώστε να κατανοηθεί η τεχνολογιστική διάνοια σε συνδυασμό με τη διαλογική, διαδραστική, πολύπλοκη και ολιστική λειτουργία του εγκεφάλου είναι ένα μέσο για να αποτραπούν η πνευματική αποδυνάμωση και η ρομποτοποίηση του πλανητικού ανθρώπου.

Καθώς η νευροφυσιολογία και η βιοχημεία αδυνατούν, προς το παρόν, να αποκρυπτογραφήσουν τις λειτουργίες της ψυχονοητικής δομής του ανθρώπου στη σχέση της με το φυσικό και ιστορικo-κοινωνικό περιβάλλον, ο ρόλος που παίζουν οι κοινωνικές επιστήμες και οι ανθρωπιστικές σπουδές σε συντονισμό με την Ιστορία και τη γενεαλογία των επιτευγμάτων της σκέψης, για την κατανόησή τους είναι βασικός, στους χώρους της μυθολογίας, της φιλοσοφίας, της επιστήμης, της θεωρίας και της λογοτεχνίας.

Η γενεαλόγηση της μυθολογικής, φιλοσοφικής, θεωρητικής, επιστημονικής και ποιητικής σκέψης μπορεί να αναδείξει όρους και δυνατότητες επαναπροσανατολισμού της γνωστικής παραγωγής και μιας ισόρροπης ανάπτυξης τεχνογνωσίας και αυτογνωσίας. Υπ’ αυτή την έννοια, η αρχαιολογία της γνώσης δεν αναπαράγει την αρχαιογνωσία που απομύζησε ο φιλολογισμός, αποκόπτοντάς την από τη σύγχρονη επιστήμη, θεωρία και κριτική. Αντίθετα, μελετά την ελληνοδυτική γραμματεία, στη μακραίωνη εξέλιξή της. Γι’ αυτό και θα της άξιζε μια περίοπτη θέση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Έννοιες, κατηγορίες και ιδέες-αρχές που ανέπτυξαν η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη από την προσωκρατική και την κλασική αρχαιότητα ακόμη, χρειάζεται να μελετηθούν στις μεταγενέστερες μεταλλάξεις τους, μια και η ανανέωση και ο εμπλουτισμός των γνωστικών παραδειγμάτων συνδέονται άρρηκτα με το βάθος που τους προσδίδει ο διάλογος με τις ποικίλες γνωστικές και πολιτισμικές παραδόσεις.

Τέτοιες αρχαιολογικές και γενεαλογικές αναδιφήσεις δεν αφορούν τάφους και αγάλματα, αλλά επιστημονικά, φιλοσοφικά, ποιητικά κείμενα, καθώς και έργα τέχνης και τεχνικής που γονιμοποίησαν ψυχικές παραστάσεις, φαντασιακές σημασίες, συμβολικές μορφές και συστήματα εννοιών σε όλες τις φάσεις του ελληνοδυτικού πολιτισμού. Αυτές οι αναδιφήσεις θα μπορούσαν να είναι η δική μας συμβολή στον παγκόσμιο πολιτισμό και ένας βασικός συντελεστής θωράκισης της χώρας μας και διεθνούς αναγνώρισής της ως κοιτίδας του ελληνοδυτικού πολιτισμού. Αν οι αρχαίοι μάς επιφύλαξαν τη μοίρα αρχαιολόγων, θα πρέπει να τους ευγνωμονούμε· είναι απείρως πιο ελπιδοφόρα από τη μοίρα σερβιτόρων ή ανέργων.

Έτσι, η επαναφορά των αρχαίων και των λατινικών στο ελληνικό Λύκειο ως υποχρεωτικών μαθημάτων είναι μέτρο αναγκαίο και καθόλου απηρχαιωμένο ή παράκαιρο. Από το Γυμνάσιο ακόμη, χρειάζεται να δημιουργηθούν νησίδες καλλιέργειας της κριτικής και θεωρητικής σκέψης, πράγμα που είναι αργά να γίνει στο Πανεπιστήμιο, αφού η καρδιά της παιδείας είναι η πρωτοβάθμια και η μέση εκπαίδευση.

Ασφαλώς, σκοπός μιας εκπαίδευσης προσαρμοσμένης στις προδιαγραφές της οικονομίας της αγοράς της δεν μπορεί να είναι η αρχαιογνωσία. Παρ’ όλα αυτά, η επένδυση της ελληνικής εκπαίδευσης στο σώζειν διά της γνώσεως δεν είναι ετεροχρονισμένη και άκαιρη ούτε υπονοεί τη νεκρανάσταση μιας παιδείας που υποτίθεται ότι δέχεται τη χαριστική βολή από τη χρηματιστηριακή οικονομία και την υπερκατανάλωση της μαζικής ψηφιακής κουλτούρας. Στην πραγματικότητα, βοηθά να ξεπεραστεί η μονομέρεια του χρησιμοθηρικού προσανατολισμού της εκπαίδευσης παγκοσμίως, κάνοντας σαφές ότι η αναγκαία ανάπτυξη τεχνογνωσίας και αυτογνωσίας απαιτεί τον συντονισμό της διανοητικής, της αναστοχαστικής και της κριτικής ικανότητας.

Αυτή την πολύπλευρη ικανότητα μπορούν να προωθήσουν προγράμματα του σώζειν μέσω της ιστορικοκριτικής προσέγγισης των συστημάτων σκέψης και λόγου που παρήγαγε ο δυτικός πολιτισμός από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Τέτοιου είδους προγράμματα θα καταδείκνυαν ως αναγκαίο τον συνδυασμό και συντονισμό της ισχύουσας τεχνοεπιστήμης με ένα μοντέλο εκφοράς αναστοχαστικών κρίσεων περί των ενδόξων, περί των αντιλήψεων, δηλαδή, των γνωμών ή των πεποιθήσεων που, ασχέτως της αλήθειας ή της πλάνης τους, επηρεάζουν δραστικά τον ρουν των πραγμάτων. Χωρίς τον συνδυασμό τεχνογνωσίας και αυτογνωσίας είναι αδύνατη η επιχειρηματολογία για τη διάσωση του πλανήτη και την αξιοπρέπεια του βίου.

* ομ.καθηγήτρια φιλοσοφίας, συγγραφέας

efsyn