Ο Αλέξανδρος στην Ασία – Ο απόηχος της παρουσίας του όπως καταγράφηκε στις παραδόσεις των λαών της Ανατολής

Ο απόηχος της παρουσίας του όπως καταγράφηκε στις παραδόσεις των λαών της Ανατολής

Της Χρυσούλας Σαατσόγλου-Παλιαδέλη

ΟΠΩΣ κι αν προσεγγίσουμε την εκ­στρατεία του Αλέξανδρου, όπως κι αν ερμηνεύσουμε τις μαρτυρίες των αρχαίων πηγών για τους λόγους σύλ­ληψης και τους τρόπους υλοποίησης της εκπληκτικής πορείας του προς την Ανατολή, δεν μπορούμε να α­γνοήσουμε την εικόνα με την οποία πέρασε ο Αλέξανδρος στις παραδό­σεις των λαών, που υπέστησαν τις ε­πιπτώσεις της εκστρατείας του, σε μέρη όπου εξακολουθούν, ακόμη και σήμερα, να δίνουν, φθογγικά παραλ­λαγμένο, το όνομα του.

Οι ιστορίες για τη ζωή και τη δρά­ση του και η μυθοπλαστική αντίληψη των λαϊκών αναγνωσμάτων για την καταγωγή και τις πράξεις του στην Αίγυπτο και την Ασία έπαιξαν προφα­νώς σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την υ­περάνθρωπη διάσταση, που πήρε στα μάτια των λαών, το σύντομο πέ­ρασμα του από τον κόσμο. Ομως, ο απόηχος της παρουσίας του Αλέξαν­δρου στην Ανατολή μέχρι τις μέρες μας είναι ένα δεδομένο που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, όποιος κι αν είναι ο χαρακτηρισμός που σημα­τοδοτεί την εκστρατεία του.

Κατακτητής ή «εκπολιτιοτής», ρο­μαντικός ταξιδευτής ή «σφαγέας των λαών», ο Αλέξανδρος δεν είναι άγνωστος στην Ανατολή. Δεν είναι καν ξένος. Είναι ίσως μυθικότερος, στην αρχέγονη μήτρα των μύθων και λιγότερο «απομυθοποιημένος» απ’ ό,τι στη γη που τον γέννησε και τον έστειλε για να συναντήσει την αδέ­καστη ιστορία του.

Η εκστρατεία

Η εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ανατολή διήρκεσε έντεκα μό­λις χρόνια: από τον Μάιο του 334 Π.Χ., που εισέβαλε στην Ασία, μέχρι τον Ιούνιο του 323 π.Χ. που πέθανε στη Βαβυλώνα. Στην πρώτη φάση (334-330 π.Χ.), καταλύθηκαν τα κέ­ντρα της αχανούς περσικής αυτο­κρατορίας και κατακτήθηκαν οι δυτι­κές σατραπείες της (Μ. Ασία, Κιλικία, Φοινίκη, Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυ­πτος, Μεσοποταμία, Μηδία). Στη δεύτερη φάση (330-326 π.Χ.) τέθη­καν υπό τον έλεγχο των Ελλήνων οι βορειοανατολικές επαρχίες (Υρκα-νία, Παρθία, Αρεία, Δραγγιανή, Αρα-χωσία, Βακτρία, Μαργιανή, Σογδια­νή). Στην τρίτη φάση (326-323 π.Χ.) ο Αλέξανδρος παίρνει το δρόμο της ε­πιστροφής και κατακτώντας τη Γε-δροσία και την Καρμαν’ια, στα βόρεια παράλια του Ινδικού Ωκεανού και του Περσικού Κόλπου, φθάνει νε­κρός στη Βαβυλώνα.

Ο στρατός του πλαισιωμένος απο ένα εντυπωσιακό επιτελείο ανθρώ­πων της γνώσης, κινήθηκε σε μια τε­ράστια γεωγραφική έκταση: από την όαση της Siwah στα νοτιοδυτικά μέ­χρι την Αλεξάνδρεια Εσχάτη (σημε­ρινό Χοτζάντ) και τον Υφαοη ποταμό στα βορειοανατολικά. Αντιμέτωπος με οργανωμένα στρατεύματα και ε-μπειροπόλεμους νομάδες, διέσχισε με εκπληκτική ταχύτητα μεγάλους ορεινούς όγκους και ορμητικούς πο­ταμούς, χτίζοντας πόλεις και οχυρά, θέτοντας έτσι τις βάσεις για τη δημι­ουργία του ελληνιστικού πολιτισμού της Ανατολής.

Βασιλεύς της Ασίας

Ο Αλέξανδρος διατήρησε τη διοί­κηση του περσικού κράτους, που κα­τέλυσε, αξιοποιώντας σε θέσεις -κλειδιά τους σατράπες που υπέταξε Κι αυτό μάλλον ενόχλησε τους Μα­κεδόνες του. Ως βασιλεύς της Ασίας αποδέχθηκε (ίσως και να απόλαυσε) την «προσκύνηση», που άρμοζε στον Μεγάλο Βασιλέα, αλλά υποχώρησε, όπως έπρεπε, στον αρχηγό των Μα-‘ κεδόνων, στη θέληση των στρατιω­τών του να πάρει το δρόμο της επι­στροφής, ενώ ο ίδιος ήθελε να συνε­χίσει ανατολικότερα.

Τίμησε μεγαλόψυχα τους άρχο­ντες που του αντιστάθηκαν, αλλά τι­μώρησε βίαια λαούς που επαναστά­τησαν. Φέρθηκε σκληρά κι άδικα ί­σως σε πιστούς του συντρόφους, αλ­λά σεβάστηκε τους πάτριους νό­μους, τους όρους της συμμαχίας με τις ελληνικές πόλεις και το περσικό δίκαιο, όταν χρειάστηκε να αντιμε­τωπίσει συνωμότες, προδοτικές ε­νέργειες ή τη δολοφονία του Δαρεί­ου από τον Βήσσο.

Στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας, του Αφγανιστάν και του βόρειου Πα­κιστάν, ο Αλέξανδρος παρέμεινε για τέσσερα χρόνια, από τον Μάιο του 330 μέχρι τον Μάιο του 326 π.Χ., ό­ταν μετά τη νικηφόρο εκστρατεία κατά του Πώρου, στην ανατολική ό­χθη του Υδάσπη ποταμού, και την άρνηση των στρατιωτών του να συ­νεχίσουν ανατολικότερα, πέρα από τον Υφαση ποταμό, έστησε βωμούς στους θεούς και πήρε το δρόμο της επιστροφής.

Κατά τη διάρκεια της τετραετίας αυτής, ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε τις μεγαλύτερες δυσκολίες της εκ­στρατείας του. Επρεπε να υποτάξει νομάδες σχεδόν ανεξάρτητους από την περσική επιβολή, που συνηθι­σμένοι σε «ανταρτοπόλεμο» απαι­τούσαν μιαν εντελώς διαφορετική πολεμική τακτική. Επρεπε να δια­σφαλίσει τα βόρεια σύνορα της πε­ριοχής ανατολικά από την Κασπία και νοτιοανατολικά από την Αράλη, από τις επιδρομές των λαών της στέπας. Επρεπε να διασχίσει ορεινούς ό­γκους με αντίξοες καιρικές συνθή­κες, μέχρι να φθάσει στα Τάξιλα και τον Ινδό.

Εχτισε με εκπληκτική ταχύτητα πόλεις σ’ ολόκληρη αυτή την περιο­χή και εγκατέστησε εκεί βετεράνους πολεμιστές του, δημιουργώντας έτσι την υποδομή για τα βασίλεια της Παρθίας και της Βακτριανής, που διατήρησαν για τους επόμενους αιώ­νες την ελληνιστική παράδοση στην τέχνη και τον πολιτισμό.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα της εκτεταμένης αυτής περιοχής δεν εί­ναι ευρύτερα γνωστά, και από τις πό­λεις που ίδρυσε ο Αλέξανδρος λίγες έχουν βεβαιωμένα ταυτιστεί με ε­ντοπισμένες αρχαιολογικές θέσεις.

Τα περισσότερα μνημεία που σχε­τίζονται με την ελληνική παρουσία, στην περιοχή, ανάγονται στα χρόνια μετά τον Αλέξανδρο, στον 3ο και τον 2ο προχριστιανικό αιώνα, σε μια επο­χή δηλαδή κατά την οποία η ελληνι­στική παράδοση είναι ακόμη κοντά στα ελληνικά πρότυπα.

Μαρμάρινα αγάλματα θεών του ελληνικού πανθέου, πήλινα αγάλμα­τα θνητών και εντυπωσιακά ελεφα-ντοστέινα λατρευτικά σκεύη με πα­ραστάσεις του ελληνικού δωδεκα­θέου από την παλιά πρωτεύουσα της Παρθίας, τη Νύσα, αποτελούν, μαζί με τις επιγραφές και το πλήθος των νομισμάτων των Ελληνοβα-κτριανών βασιλέων, τα αρχαιολογι­κά δεδομένα για την έντονη παρου­σία του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή αυτή της Ασίας, κατά τη διάρκεια των τελευταίων προχρι­στιανικών αιώνων. Εντυπωσιακά μνημεία της αρχιτεκτονικής, χωνε­μένα με την τοπική παράδοση, δια­τηρούν στοιχεία της Ελληνιστικής Περιόδου μέχρι και τους πρώτους μεταχρισπανικούς αιώνες.

Εσωτερική συγγένεια

Στους αιώνες που ακολούθησαν, οι δεσμοί με τα ελληνικά πολιτιστικά στοιχεία χαλάρωσαν. Και ίσως τα ευ­ρήματα αυτά να παρέμεναν οι μονα­δικοί μάρτυρες ενός άλλου παρελ­θόντος, αν στην ιστορική μνήμη των λαών της περιοχής αυτής δεν διατη­ρούνταν στοιχεία μιας εσωτερικής συγγένειας με τους Ελληνες, που εί­ναι φανερή μέχρι τις μέρες μας.

Αποτελεί αντικείμενο ειδικής και πολυεπίπεδης έρευνας η μελέτη μι­κρών φυλετικών ομάδων στην ευρύ­τερη αυτή περιοχή, που ξεκομμένες, ως ένα βαθμό από τον μουσουλμανι­κό περίγυρο, διατηρούν ακόμη μνή­μες που σχετίζονται ή μπορούν να ι­δωθούν σε συνάρτηση με την πα­ρουσία των Ελλήνων στην περιοχή. Στο Νοχούρ του σημερινού Τουρκμενιστάν, στοιχεία της λαϊκής αρχι­τεκτονικής παραπέμπουν σχεδόν συνειρμικά στα ιωνικά κιονόκρανα.

Το όνομα των «Νοχουριτών», που ανάγουν τις ρίζες τους στον Αλέξαν­δρο, ίσως διατηρεί παραλλαγμένη κάποια ελληνική γλωσσική ρίζα. Νο-τιοανατολικότερα, στα σύνορα ανά­μεσα στο Αφγανιστάν και το βορειο­δυτικό Πακιστάν, εκμουσουλμανι-σμένοι σήμερα ως προς το μεγαλύ­τερο ποσοστό τους, ειδωλολάτρες μέχρι και τον περασμένο αιώνα, οι κάτοικοι της περιοχής του Chitral διαφέρουν από τους άλλους. Κυ­ρίως, γιατί οι ίδιοι νιώθουν διαφορε­τικοί, στη γλώσσα, στα έθιμα και στα απομεινάρια μιας πανάρχαιας θρη­σκείας με ιδιόμορφο τελετουργικό και γοητευτικές προκαταλήψεις, που κίνησαν την περιέργεια όσων επι­σκέφθηκαν από τον περασμένο κιό­λας αιώνα την περιοχή.

Ακόμη και του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, που το 1898 χρησιμοποιεί ακρι­βώς αυτή την περιοχή, το Καφιρι-στάν, ως σκηνικό μιας από τις ιστο­ρίες του (Ρ. Κίπλινγκ: «Ο άνθρωπος που θα γινόταν βασιλιάς καi άλλες πέντε ιστορίες», Εκδόσεις «Αγρα», 1988).

Ευφυής επιλογή

Ποια είναι η σχέση τους με το πέ­ρασμα του Αλέξανδρου και όσων ά­φησε πίσω του, γιατί οι μουσουλμά­νοι τους ονομάζουν Kafiri (απί­στους), γιατί δεν αφομοιώθηκαν ο­μαλά από τον μουσουλμανικό περί­γυρο, είναι ερωτήματα που μόνον η διεπιστημονική έρευνα μπορεί ενδε­χομένως να απαντήσει σ’ αυτά.

Ωστόσο, αν η ιστορική μνήμη απο­τελεί το κυρίαρχο στοιχείο και το βα­θύτερο νόημα της ιστορικής πράξης, ο Αλέξανδρος στην Ανατολή αποκτά μιαν άλλη, σχεδόν διδακτική, για το παρόν μας, διάσταση: η ευφυής πο­λιτική του επιλογή να σεβαστεί τα ή­θη, τους θεσμούς και τα έθιμα των λαών που υπέταξε, φαίνεται πως α­ποτυπώθηκε θετικά στην ιστορική μνήμη.

Οποιες επομένως κι αν ήταν οι α­ληθινές του προθέσεις, το αποτέλε­σμα, όπως καταγράφηκε στις παρα­δόσεις των λαών της Ανατολής, κυ­ρίως όμως στα πολιτισμικά στοιχεία που αφομοιώθηκαν ανά τους αιώνες που ακολούθησαν το περάσμά του, δικαίωσε τις επιλογές του

Καθημερινή 18 Σεπτεμβρίου 1994

Related posts:

• Σλαβομακεδόνες: ο πρώτος λαός της ...γης!
• Ακόμη «πονάει» ο Μαραθώνας
• O Nταβούτογλου έφυγε το "Πϊρι Ρέiς" ήρθε! - Η επιστροφή στην υφαλοκρηπίδα και οι μυστικές ...