Το αγγείο δεν ήταν ούτε ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας ούτε το μοναδικό μέσα στο θαλαμωτό τάφο που αποκάλυψε ο κ. Σταμπολίδης σκάβοντας πριν από λίγο καιρό στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα Κρήτης, την οποία ερευνά χρόνια. Στάθηκε όμως η αφορμή για να ψάξει στις αρχαίες πηγές και να ανακαλύψει τις σχέσεις της Θήρας με τα μεγάλα θρησκευτικά, πολιτικά και διοικητικά κέντρα της Κρήτης, την ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου (έχουν βρεθεί στην Κρήτη προϊόντα της Ανατολής) και ένα μείζον κοινωνικό πρόβλημα της εποχής, που ήταν οι συχνοί θάνατοι των νεαρών γυναικών στη γέννα.

Στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας είναι θαμμένες πολλές γυναίκες από την Ελεύθερνα των Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρόνων που η μελέτη του σκελετικού υλικού αποδεικνύει ότι πέθαναν στη γέννα. Κάποιες είναι θαμμένες μαζί με τα νεογέννητα μωρά τους, ή, σπανιότερα, ήταν επίτοκες (με τα έμβρυα). Τους σκελετούς συνοδεύουν συνήθως μικρά ειδώλια ή περίαπτα (φυλαχτά) από πηλό ή φαγεντιανή, που συνδέονται με θεότητες προστάτιδες του τοκετού και των νεογέννητων, της ανάπτυξης των νηπίων και άλλα παρόμοια.

«Για μένα, Αρχαιολογία δεν είναι ούτε η ιστορία των γεγονότων ούτε η περιγραφή των αρχαιολογικών καταλοίπων, αλλά ο συνδυασμός τους σε σχέση πάντα με τη μελέτη των αρχαίων γραπτών πηγών» μας είπε μιλώντας μας ένα μεσημέρι στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης της Ντόλης Γουλανδρή, που διευθύνει, ο κ. Σταμπολίδης. Γι’ αυτό, δεν τον ενδιαφέρει η περιγραφή του αγγείου, αλλά αυτό που μπορεί να διηγηθεί. Το εύρημα το θεωρεί μια μικρή ψηφίδα στο χρόνο και ως στοιχείο για τη μελέτη μιας ολόκληρης κοινωνίας που λειτουργεί με τη θρησκεία της, την πολιτική της, το εμπόριο, τις συνήθειές της, ακόμη τη διατροφή της και τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων.

Τι λέει ο Ηρόδοτος

Για τη μελέτη του κοινωνικού βίου των κατοίκων της Ελεύθερνας του 7ου π.Χ. αιώνα τον βοήθησε μια ιστορία του Ηρόδοτου, όπως μας είπε: «Ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της Ιστορίας, μέσα στις πολλές ιστορίες που έχει γράψει, αναφέρει ένα περιστατικό. Λέει πως στην Αξό, την ψηλότερα ευρισκομένη πόλη ανάμεσα στην Ελεύθερνα και το Ιδαίον Αντρον, υπήρχε ένας βασιλιάς που τον έλεγαν Ετέαρχο (δηλ. αυτόχθονα). Ο Ετέαρχος είχε μια κόρη, τη Φρονίμη που ήταν αμήτωρ, δηλαδή ορφανή από μητέρα. Οντας χήρος παντρεύτηκε κάποια άλλη γυναίκα. η οποία κατηγόρησε τη Φρονίμη για “μαχλοσύνη” δηλαδή ακολασία. Τότε ο βασιλιάς ζήτησε από έναν Θηραίο έμπορο που επισκέφθηκε το παλάτι του, τον Θεμίσωνα, να του ορκιστεί ότι θα του κάνει μια χάρη. Ο Θεμίσων (το όνομά του σημαίνει δίκαιος) του ορκίστηκε κι έπειτα έμαθε πως έπρεπε να πάρει τη Φρονίμη και να την ποντίσει στη θάλασσα.

Ο δίκαιος Θεμίσων είχε βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση γιατί ούτε τον όρκο του ήθελε να πατήσει ούτε την κόρη να πνίξει. Ετσι, αποφάσισε να την πάρει, να τη δέσει σε ένα σκοινί και να την ποντίσει στη θάλασσα όπως υποσχέθηκε. Επειτα όμως τη σήκωσε και την πήρε μαζί του στη Σαντορίνη. Εκεί, την έδωσε σε έναν επιφανή άνδρα, τον Πολύμνηστο (ήταν μνηστευμένος με πολλές), ο οποίος την έκανε παλλακίδα του. Υστερα από μερικά χρόνια γεννήθηκε ο γιος τους. Ηταν ένα ισχνόφωνο και τραυλό παιδί που το ονόμασαν Βάτο. Βλέποντάς το έτσι, το παιδί, πήγαν στους Δελφούς και ζήτησαν χρησμό για το μέλλον του. Η Πυθία τούς είπε ότι θα γίνει βασιλιάς της Κυρήνης (της Λιβύης) και πράγματι ήταν αυτός τον οποίο έστειλαν οι Θηραίοι με δύο πεντηκοντόρους να αποικήσει την Κυρήνη της Λιβύης».

Ορφανοί και απάτριδες

Η Φρονίμη της ηροδότειας ιστορίας αναφέρεται ως αμήτωρ. «Ο Ηρόδοτος εννοεί χωρίς μητέρα, ορφανή», υποστηρίζει ο ανασκαφέας της Ελεύθερνας. «Αλλά ξέρουμε από τον Αθήναιο στους “Δειπνοσοφιστές” ότι στην Ελεύθερνα που βρίσκεται πριν από την Αξό και το Ιδαίον Αντρον το Παγκρήτιο Ιερό, υπήρχε ένας μεγάλος μουσικός κιθαριστής και συνθέτης ερωτικών ωδών στα αρχαϊκά χρόνια, ο Αμήτωρ. Στην Ελεύθερνα έχουμε κι ένα ολόκληρο μουσικό γένος, τους Αμητορίδες, που συνεχίζουν τη μουσική παράδοση του Αμήτορα. Οι περισσότεροι ερευνητές θεωρούν πως ο Αμήτωρ ήταν μυθικό πρόσωπο. Είχε γεννηθεί χωρίς μάνα. Εγώ πιστεύω πως ήταν ορφανός όπως η Φρονίμη, δεδομένου ότι παρατηρείται μεγάλη θνησιμότητα επίτοκων γυναικών στην Ελεύθερνα κατά τα Γεωμετρικά χρόνια. Το ζήτημα αυτό προσλαμβάνει διαστάσεις κοινωνικού προβλήματος. Οσο για τους Αμητορίδες, μπορεί να είναι και αμητρίδες (χωρίς πατρίδα) αφού στο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας είναι θαμμένοι πολλοί ξένοι, κάτι που φαίνεται στα σήματα πάνω στα μνήματά τους, που είναι διαφορετικά από την πλειονότητα των άλλων νεκρών».