Το Επαίσχυντο Χρονικό του Τουρκικού Επεκτατισμού στο Αιγαίο (1973-1994), Μέρος 1ον

in Greece, newspapers, turkey / by D-Mak / on August 16, 2010 at 3:30 am /

Της Σοφίας Ν. Αντωνοπούλου*

TΟ χρονικό του Τουρκικού Επεκτατισμού στο Αιγαίο (1973-1994) συντάχθηκε με την πεποίθηση ότι είναι αδύνατη η κατανόηση του παρόντος, χωρίς τη γνώση τον παρελθόντος. Το κείμενο καλύπτει την περίοδο 1973 (απαρχή αμφισβήτησης του slatus quo στο Αιγαίο) έως 1994. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου σημειώνονται κρίσιμες για την τύχη του Αιγαίου εξελίξεις, μεταξύ των οποίων οι πιο πρόσφατες: Τον Μάιο του 1988 υπογράφεται από τις κυβερνήσεις Ελλάδας και Τουρκίας το «Μνημόνιο της Βουλιαγμένης». Τον Δεκέμβριο του 1992 η ελληνική κυβέρνηση συμφωνεί στη δημιουργία νέας δομής στην Νοτιοανατολική πτέρυγα του NATO, η οποία καταργεί τα όρια επιχειρησιακής ευθύνης στο Αιγαίο και εγκαθιστά Νατοϊκή επικυριαρχία στο Αρχιπέλαγος. Οι εξελίξεις αυτές ανοίγουν τον δρόμο για διχοτόμηση του Αιγαίου, όπως θα καταστεί σαφές από όσα ακολουθούν.

Η στρατηγική της Τουρκίας στο Αιγαίο συνίσταται στην απόσπαση κυριαρχικών δικαιωμάτων από την Ελλάδα είτε μέσω

Η Τουρκία συνεπικουρούμενη από τους Νατοϊκούς εταίρους αποσπά συστηματικά ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα στο Αιγαίο και μάλιστα με τελείως ανέξοδους γι' αυτήν τρόπους, δηλαδή μέσω "διαλόγου", ή μέσω απειλών, προκλήσεων και de facto μέσω δυναμικών πρακτικών, ενώ οι ελληνικές κυβερνήσεις συμπεριφέρονται απέναντι στην Τουρκία ως η Ελλάς να ήταν η ηττημένη μιας πολεμικής αναμέτρησης!

συνομιλιών - «διαλόγου», είτε de facto μέσω δυναμικών πρακτικών. Είναι εξόχως αποτελεσματική, όπως θα γίνει φανερό και από το χρονικό, δεδομένης της υποχωρητικότητας των ελληνικών κυβερνήσεων. Είναι, παράλληλα, τελείως ανέξοδη για την Τουρκία, αφού η με άλλον τρόπο απόσπαση κυριαρχικών δικαιώματος από την Ελλάδα θα σήμαινε πόλεμο. Εξάλλου, η Τουρκία δεν θα ήταν σε θέση να αναλάβει το κόστος ενός πολέμου, δεδομένης της εσωτερικής της κατάστασης (Κουρδικό κ.λπ.). Άλλωστε, αυτό δεν θα το ευνοούσαν ούτε οι Νατοϊκοί εταίροι, αφού θα εξάρθρωνε την ΝΑ πτέρυγα του NATO.

Η απόσπαση ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων από την Τουρκία έχει μέχρι σήμερα επιτευχθεί κυρίως μέσω «τεχνικών» και «στρατιωτικών ρυθμίσεων». Για τούτο, αυτό το οποίο είναι πασιφανές στην περίπτωση της Κύπρου, η οποία υπέστη την τουρκική εισβολή. δεν είναι πασιφανές στη περίπτωση του Αιγαίου. Δεν έχει, με άλλα λόγια, συνειδητοποιηθεί. ευρύτερα η κρισιμότητα των υποχωρήσεων που γίνονται στο πλαίσιο του ελληνο-τουρκικού και ελληνο-νατοϊκού «διαλόγου».

Να σημειώσουμε εδώ ότι όπως θα γίνει φανερό και από τα παρακάτω, οι Νατοϊκοί μας «εταίροι» συστηματικά ενθαρρύνουν την Τουρκία σ’ αυτήν της τη στρατηγική, όπως συστηματικά ενθαρρύνουν και τον «διάλογο» μεταξύ των δύο χωρών. Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς τους λόγους ενθάρρυνσης του τουρκικού επεκτατισμού από το NATO. Το Αιγαίο είναι θάλασσα εξαιρετικά κρίσιμης στρατηγικής και οικονομικής (πετρέλαια) σημασίας και τη διχοτόμηση του, με οποιονδήποτε «τεχνικό» ή «νομικό» τρόπο, καθιστά τους Νατοϊκούς μας «συμμάχους» επιδιαιτητές, προς τους οποίους οφείλει να αναφέρεται τόσο η Ελλάδα, όσο και η Τουρκία. Με άλλα λόγια, η με οποιονδήποτε τρόπο διχοτόμηση του Αιγαίου δημιουργεί κενό κυριαρχικών δικαιωμάτων, το οποίο καταλαμβάνεται από το NATO. Αντίθετα, η συμπαγής κυριαρχία της Ελλάδας επί του Αιγαίου αποκλείει κάτι τέτοιο, ενώ της δίνει ένα στρατηγικό και οικονομικό πλεονέκτημα τεράστιας σημασίας, μέσω του οποίου θα μπορούσε να επιβάλει, αν οι ελληνικές κυβερνήσεις ήσαν άξιες του ονόματος τους, τους όρους της, αλλά και να αξιοποιήσει ευρύτερα την εξαιρετική γεωστρατηγική της θέση.

Η υποκατάσταση της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο από Νατοϊκή αποτελεί στρατηγική επιδίωξη του NATO, η οποία έχει προ πολλού δρομολογηθεί (ήδη από τη δεκαετία του 1960). Στο θέμα αυτό συγκλίνουν τα στρατηγικά συμφέροντα του NATO με αυτά της Τουρκίας. Είναι εξόχως αποκαλυπτική ως προς αυτό έκθεση του αμερικανικού Ινστιτούτου Μελετών Rand, η οποία συντάχθηκε για λογαριασμό του αμερικανικού Πενταγώνου και η οποία διέρρευσε στον Τύπο τον Δεκέμβριο του 1992. Συντάκτες της έκθεσης είναι αναλυτές με προϋπηρεσία στην CIA που ασχολούνται με τηνΤουρκία και τα Βαλκάνια. Η έκθεση καταλήγει ως εξής:

«Οι ΗΠ Α ως υπερδύναμη πρέπει να προσπαθήσουν να ενισχύσουν τη στρατηγική σημασία της Τουρκίας στην Ευρώπη, την Μ Ανατολή και την Ασία. Κάθε κίνηση προς μία νέα αμυντική ευρωπαϊκή δομή που θα εξαιρεί την Τουρκία ή θα στρέφεται εναντίον των συμφερόντων της στο Αιγαίο, θα συνεισφέρει στην αποσταθεροποίηση των Βαλκανίων και θα στρέφεται εναντίον της σύγκλισης της Τουρκίας και δυτικών συμφερόντων. Την ίδια στιγμή θα έθετε κρίσιμα διλήμματα στις ΗΠ Α σε σχέση με το Αιγαίο και την Μ. Ανατολή»¹ (υπογράμμιση δική μας).

Η νέα αμυντική ευρωπαϊκή δομή. στην οποία αναφέρεται η έκθεση, είναι προφανώς η νέα δομή της Νοτιοανατολικής πτέρυγας του NATO, η οποία προωθείτο την ίδια εποχή (1992).

Τον Δεκέμβριο του 1992 στη σύνοδο υπουργών Αμυνας του ΝΑΤΟ και με αφορμή τα δύο εκκρεμούντα να ιδρυθούν στρατηγεία της Λάρισας,η τότε ελληνική κυβέρνηση συμφώνησε στη δημιουργία νέας δομής στην Νοτιοανατολική του πτέρυγα, η οποία συνίσταται στη διαμόρφωση ενιαίου αμυντικού χώρου Ελλάδας - Τουρκίας και στην κατάργηση των ορίων επιχειρησιακής ευθύνης στο Αιγαίο. Στο πλαίσιο της νέας δομής η Ελλάδα αποψιλώνεται από τη θαλάσσια και εναέρια επιχειρησιακή ευθύνη στο Αιγαίο και μεταβιβάζεται αυτή σε Νατοϊκή διοίκηση, η οποία δεν θα εδρεύει σε ελληνικό έδαφος και δεν θα διοικείται από Έλληνες αξιωματικούς. Η Νατοϊκή διοίκηση με έδρα τη Νάπολη θα αναθέτει τη σχετική ευθύνη κατά περίπτωση και κατά βούληση στην Ελλάδα, την Τουρκία, ή τρίτη χώρα.

Όπως αποκάλυψαν με αρθρογραφία τους ο πτέραρχος ε.α. Ν. Στάπας, επίτιμος τότε αρχηγός ΓΕΑ και ο ναύαρχος ε.α. X, Λυμπέρης. επίτιμος αρχηγός ΓΕΝ (ο κ. Λυμπέρης έχει επανέλθει στην ενεργό υπηρεσία και είναι σήμερα αρχηγός ΓΕΕΘΑ). η «νέα» αυτή δομή στην Νοτιοανατολική πτέρυγα του NATO δεν είναι καθόλου νέα, αλλά αποτελεί αναβίωση παλαιότερου σχεδίου του NATO (Tasc Force Concept) αμερικανικής έμπνευσης, το οποίο είχε δρομολογηθεί ήδη από τη δεκαετία του 1960 και είχε απορριφθεί από όλες τις ελληνικές κυβερνήσεις έκτοτε².

Είναι φανερό ότι η ρύθμιση αυτή. εφόσον πραγματοποιηθεί, Θα συνεπάγεται τη διχοτόμηση του Αιγαίου υπό Νατοϊκό μανδύα, με άλλα λόγια, τη στρατιωτική συγκυριαρχία Ελλάδας και Τουρκίας στο Αιγαίο υπό Νατοϊκή επιδιαιτησία, ή επικυριαρχία. Η ρύθμιση αυτή καταγγέλθηκε από την τότε αξιωματική αντιπολίτευση και άλλες πλευρές, ο δε πτέραρχος ε.α. Ν. Στάπας την χαρακτήρισε ολέθρια παραχώρηση³. Ως εις Κακά ολέθριο χαρακτήρισε τον ενιαίο αμυντικό χώρο Ελλάδας - Τουρκίας και ο ναύαρχος τότε ε.α. Χ. Λυμπέρης⁴-

Στο πλαίσιο της νέας ρύθμισης αποφασίστηκε να προωθηθεί η ίδρυση και, λειτουργία των δύο Νατοϊκών στρατηγείων στη Λάρισα, χερσαίου και αεροπορικού, η οποία εκκρεμούσε από το 1980, όταν η Ελλάδα επέστρεφε στο στρατιωτικό σκέλος του NATO, εξαιτίας της άρνησης της Τουρκίας να δεχθεί ως όρια επιχειρησιακής ευθύνης του αεροπορικού στρατηγείου, τα όρια του FIR Αθηνών. Στο πλαίσιο της νέας δομής τα αεροπορικά και ναυτικά στρατηγεία της Νοτιοανατολικής πτέρυγας του NATO υποβιβάσθηκαν σε υποστρατηγεία. Δηλαδή σε στρατηγεία υποταγμένα στη Νατοϊκή διοίκηση με έδρα τη Νάπολη (Αμερικανός διοικητής για την Αεροπορία και Ιταλός διοικητής για το Ναυτικό).

Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα από δημοσιογραφικές πληροφορίες, οι λεπτομέρειες της νέας δομής διοίκησης των αεροπορικών υποστρατηγείων Ελλάδας και Τουρκίας παραπέμφθηκαν σε διμερείς ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις σε επίπεδο επιτελών αεροπορίας. οι οποίες κρατήθηκαν εκατέρωθεν μυστικές. Σύμφωνα με όσα διέρρευσαν στο Τύπο, οι διαπραγματεύσεις αυτές κατέληξαν σε αδιέξοδο, λόγω της προβολής από τηνΤουρκία παράλογων αξιώσεων, ακόμα και σ’ αυτό το νέο Νατοϊκό πλαίσιο, για το οποίο είχε φυσικά πανηγυρίσει . Η Τουρκία προκειμένου να πιέσει την Ελλάδα σε περαιτέρω υποχωρήσεις μπλόκαρε στη συνέχεια (Νοέμβριος 1993) με βέτο την ίδρυση των στρατηγείων της Λάρισας.

Η κυβέρνηση του IIΑΣΟΚ. η οποία ανεδείχθη από τις εκλογές του Οκτωβρίου 1993, ενώ αρχικά ήταν αντίθετη με την ίδρυση των στρατηγείων υπ’ αυτούς τους όρους και πάγωσε τις σχετικές διαπραγματεύσεις, γρήγορα υπαναχώρησε και τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου στη σύνοδο των υπουργών Αμυνας του NATO συμφώνησε να αρχίσει νέος γύρος Νατοϊκών διαπραγματεύσεων σχετικά με το θέμα. Όπως. επίσης, αποκαλύφθηκε αργότερα από δημοσιογραφικές πληροφορίες. η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε σε ελληνοτουρκικές εκ τον σύνεγγυς διαπραγματεύσεις, οι οποίες διεξήχθησαν (και διεξάγονται ακόμα;) με απόλυτη μυστικότητα στην έδρα του NATO.

Στα πλαίσια αυτά εντάσσετο και η προγραμματησθείσα για τα τέλη Μαρτίου τρέχοντας έτους [σ.σ. 1995] επίσκεψη του Γ.Γ. του NATO Β. Κλάες σε Ελλάδα και Τουρκία. η οποία αναβλήθηκε (βλ. σ. σ. πραγματοποιήθηκε το Μάιο). Όπως έγινε γνωστό, ο κ. Κλάες είναι κομιστής «πακέτου» προτάσεων, οι οποίες ταυτίζονται, με τις τουρκικές θέσεις σε όλα τα υπό συζήτηση θέματα. Στο σχετικό έγγραφο που απευθύνεται προς την Ελλάδα, το NATO αναγνωρίζει ότι «ζητούμε από την Ελλάδα περισσότερα εκείνων που ζητούμε από τηνΤουρκία, διότι πέραν της αποδοχής της αρχής για μη καθορισμό περιοχών ευθύνης, η οποία δεν είναι η πλέον επιθυμητή από εσάς λύση, τώρα θα δεχθείτε και την πρακτική εφαρμογή της». Και προσθέτει σε ένα είδος έσχατου εμπαιγμού ότι η αποδοχή του σχεδίου θα είναι «μέγα βήμα από την Ελλάδα,για το οποίο θα της επιφυλάσσεται η τιμή από τους συμμάχους του NATO»⁵!

Την πίεση που ασκείται στην Ελλάδα εφρόντισαν να ενισχύσουν τέσσερις χώρες της συμμαχίας. 1 III Α. Γερμανία, Βρεταννία και Ιταλία με έγγραφο που απηύθυναν προς την Ελλάδα και την Τουρκία και στο οποίο συνιστούν να γί νουν αποδεκτές οι προτάσεις του NATO.

Να προσθέσουμε εδώ ότι στην ημερήσια διάταξη των Νατοϊκών διαπραγματεύσεις είναι και η δημιουργία στρατηγείου Δύναμης Ταχείας Αντίδρασης (Rapid Re- aclioTi Rorce) της ΝΑ πτέρυγας του NATO. Στη Δύναμη αυτή πρόκειται να συμβάλουν με στρατιωτικά τους τμήματα η Ελλάδα, η Τουρκία και η Ιταλία και στόχο θα έχει την ταχεία επέμβαση σε εστίες κρίση: εκτός των ορίων του NATO, όπως τα Βαλκάνια και κυρίως η Μ. Ανατολή. Παρ’ όλο που η Δύναμη αυτή διατυμπανίστηκε ως στοιχείο της νέας δομής του NATO, δεν αποτελεί και αυτή παρά αναβίωση παλαιότερου σχεδίου των Αμερικανών, οι οποίοι προσπάθησαν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 να δημιουργήσουν τέτοια Δύναμη στην Κύπρο⁶, όταν ακόμα και οι φιλικές προς αυτούς χώρες της Μ. Ανατολής (της Τουρκίας συμπεριλαμβανομένης τότε) αρνήθηκαν να φιλοξενήσουν τη Δύναμη αυτή στο έδαφος τους για ευνόητους λόγους.Το ίδιο συνέβη και πρόσφατα (αρχές της τρέχουσας δεκαετίας), όταν το αμερικανικό Πεντάγωνο επιχείρησε να εξασφαλίσει την άδεια ορισμένων αραβικών χωρών για την εφαρμογή του σχεδίου, αλλά συνάντησε τηνάρνησή τους. Το θλιβερό είναι ότι η παρούσα ελληνική κυβέρνηση (όπως και η προηγούμενη) διεκδικεί σήμερα, ερίζοντας μάλιστα με την Τουρκία, την ίδρυση του σχετικού στρατηγείου σε ελληνικό έδαφος (με έδρα την Θεσσαλονίκη), με κίνδυνο να βρεθεί στο μέλλον η Ελλάδα σε άμεση εμπλοκή οε στρατιωτικού: τυχοδιωκτισμούς του NATO στα Βαλκάνια ή την Μ. Ανατολή, εμπλοκή η οποία θα βρίσκεται σε πλήρη αντίφαση με την πολιτική που ασκεί η χώρα μας απέναντι στις αντίστοιχες χώρες.

Επιπλέον, η Δύναμη αυτή θα διοικείται εκ περιτροπής από Έλληνα, Τούρκο και Ιταλό διοικητή. Θα βρεθεί δηλαδή στρατηγείο σε ελληνικό έδαφος και με ελληνική συμμετοχή να διοικείται από Τούρκο αξιωματικό. Η ελληνική κυβέρνηση έφθασε στο έσχατο σημείο να είναι διατεθειμένη να κάνει περαιτέρω παραχωρήσεις στο θέμα των στρατηγείων της Λάρισας, προκειμένου να διασφαλίσει την έδρα του στρατηγείου αυτού σε ελληνικό έδαφος⁷. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι στο έγγραφο του Γενικού Γραμματέα του NATO προς την Ελλάδα, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπά-νω, σημειώνεται ότι η ίδρυση του στρατηγείου αυτού σε ελληνικό έδαφος, εφόσον υπάρξει σύμφωνη γνώμη της Τουρκίας, η οποία και αναμένεται, Θα αποτελεί «σημαντική παραχώρηση» και «φιλική χειρονομία» της Τουρκίας προς την Ελλάδα⁸! Για την οποία ασφαλώς θα ζητηθούν ανταλλάγματα.

Αλλά προκειμένου να γίνει αντιληπτό το μέγεθος των ανατροπών που έχουν επισυμβεί στο Αιγαίο, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι η Ελλάδα άσκησε συμπαγή και αδιαμφισβήτητη πολιτική, νομική και στρατιωτική κυριαρχία στο Αιγαίο (με εξαίρεση την ιταλική κατοχή της Δωδεκανήσου) ολόκληρη την περίοδο από το 1923 (Συνθήκη της Λωζάνης) έως το 1974 και από κτίσεως NATO. Το 1974 η Τουρκία παράλληλα με την εισβολή στην Κύπρο προχώρησε στην έμπρακτη αμφισβήτηση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων στο Αιγαίο. Όσον αφορά ειδικότερα τη στρατιωτική διάσταση του ζητήματος, η οποία είναι από τις πλέον κρίσιμες, ας δώσουμε τον λόγο στον στρατηγό ε.α. Α. Σιαπκαρά. ο οποίος σε άρθρο του έγραφε:

«… ΟιΤούρκοι ουδέποτε προηγουμένως (δηλαδή προ του 1974] είχον εκτελέσει στρατιωτικάς ασκήσεις εντός του ελληνικού θαλασσίου χώρου, δηλαδή Δυτικώς των ελληνο-τουρκικών θαλασσίων συνόρων [Τα ελληνοτουρκικά θαλάσσια σύνορα βρίσκονται, ως γνωστόν, στη μέση γραμμή μεταξύ του τόξου τον ανατολικών νησιών του Αιγαίου και της ακτής της Μ. Ασίας. Ιδέ χάρτη]. Αι μόναι περιπτώσεις που το τουρκικόν Ναυτικόν και Αεροπορία εισήλθον Δυτικώς των ελληνοτουρκικών θαλασσίων συνόρων ήσαν κατά την συμμετοχήν των εις διασυμμαχικάς (combined) ασκήσεις του NATO, εις τας οποίας και η Ελλάς ελάμβανε μέρος. Διά τας περιπτώσεις όμως αυτάς ήτο απαραίτητος η προέγκρισις του προγράμματος ασκήσεων του NATO υπό της ελληνικής κυβερνήσεως, η οποία διετήρη το δικαίωμα να ακυρώση το πρόγραμμα… ακόμα και την τελευταίαν στιγμήν, να ματαίωση ή και να διακόψη άσκησιν εάν κατά την κρίσιν της, πολιτικοί λόγοι το επέβαλλαν.

Σήμερον οι Τούρκοι μπαινοβγαίνουν εις το ελληνικόν Αιγαίον και απλώς εξαγγέλλουν πού και πότε θα κάνουν τας ασκήσεις των με πραγματικά πυρά. Η δε ελληνική κυβέρνησης, ως υποταγμένη επαρχιακή Αρχή. σπεύδει να τας αναγγείλη διά των ραδιοφωνικών σταθμών. … προς γνώσιν και συμμόρφωοιν των Ελλήνων ως να ήσαν υπήκοοι της Τουρκίας…. Η μόνη εγγύησις διά την εθνικήν επιβίωσιν είναι η διατήρησις της κυριαρχίας του Αιγαίον υπό αυτής ταύτης της Ελλάδος. Προς τούτο δεν χρειάζεται κανείς ηρωισμός, παρά μόνον πολιτικόν σθένος και γνώσεις, διά να μη παραδίδονται εις άλλους τα δίκαια του Ελληνικού Λαού»⁹.

Όπως, εξάλλου, είναι γνωστό. στο πλαίσιο του NATO, η Ελλάδα είχε τον θαλάσσιο και εναέριο επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου μέχρι τα όρια του ελληνικού FIR. Και δεν ήταν δυνατόν να συμβαίνει διαφορετικά, διότι το αντίθετο θα σήμαινε ότι η Ελλάδα αναθέτει την άμυνα εθνικού της χώρου, εν προκειμένω των ανατολικών νησιών του Αιγαίου, στην Τουρκία.

Υποσημειώσεις:

1. Βλ. ανταπόκριση από την Ουάσινγκτον στην “Καθημερινή”, 6/12/1992

2. Βλ. Ν. Στάπας, “Ολέθρια παραχώρηση” στα “Νέα”, 24/12/1922 και Χ. Λυμπέρης, “ΝΑΤΟ και Ελλάδα” στα “Νέα”, 14/11/1991.

3. Βλ. Ν. Στάπας, οπ.π.

4. Βλ. Χ. Λυμπέρης, οπ.π.

5. Βλ. “Βήμα” 26/3/1995

6. Βλ. Σ. Αντωνοπούλου, “Το Κυπριακό Σήμερα”, περιοδικό “Φυλλάδιο”, τχ. 8/1984, σελ 45

7. Βλ. “Βήμα”, 11/12/1994.

8. Βλ. “Βήμα”, 26/3/1995

9. Βλ. Α. Σιαπκαράς, “Θαλάσσιος και εναέριος χώρος του Αιγαίου”, “Αυριανή”, 7/7/1980

(*)Η Σοφία Ν. Αντωνοπούλου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Ε.Μ.Π.), Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας με γνωστικό αντικείμενο την «Ελληνική και Διεθνής Οικονομία και Ανάπτυξη». Είναι κάτοχος ΡhD από το University College London. Μέχρι σήμερα έχει δημοσιεύσει 4 βιβλία και πλήθος άρθρων σε ελληνικά και διεθνή επιστημονικά περιοδικά όσο και στον καθημερινό και περιοδικό τύπο.

Πηγή: Oικονομικός Ταχυδρόμος, 22 Ιουνίου 1995