Οι αρχαίοι Ορέστες – κάτοικοι του οροπεδίου ανάµεσα στο Βόιο και τις Πρέσπες, τον Γράµµο και το Βίτσι – κατάφεραν να διατηρήσουν για περισσότερα από χίλια χρόνια την πολιτική τους αυτονοµία, αλλά και την πολιτιστική τους ταυτότητα. Αυτή την ιστορία, της αρχαίας Ορεστίδας και των κατοίκων της, διηγούνται τα 150 και πλέον εκθέµατα στο µουσείο (από τα εκατοντάδες που φυλάσσονται στις αποθήκες του).

Η αρχαία Ορεστίδα φέρεται να ιδρύεται από τα οµηρικά χρόνια και να διατηρείται ώς τα ρωµαϊκά. Οι Ορέστες ασχολούνταν κυρίως µε την κτηνοτροφία. Οι γυναίκες στολίζονταν µε περίτεχνα κοσµήµατα και συνοδεύονταν από τελετουργικά αντικείµενα, πολλές φορές άγνωστης χρήσης. Οι άντρες αντίθετα, προστάτευαν την κοινότητα µε τον ισχυρό οπλισµό τους, ενώ τα παιδιά θα παρέµεναν αφανή, αν η αρχαιολογική σκαπάνη δεν εντόπιζε ένα από αυτά θαµµένο µέσα σε δύο κεραµικές χύτρες, παίρνοντας έτσι µαζί του κάτι από τη ζεστασιά της οικιακής εστίας.

Από το 550 π.Χ. έως το 359 π.Χ., η Ορεστίδα µετασχηµατίζεται σε ανεξάρτητο βασίλειο και αρχίζει εµπορικές επαφές µε τη Νότια Ελλάδα.

Οι µέρες ανεξαρτησίας τελειώνουν το 359 π.Χ., όταν οι Ορέστες επιλέγουν να ενταχθούν στο κράτος του Μακεδόνα Φιλίππου Β’. Διατηρούν όµως την αυτονοµία τους, τόσο στον στρατιωτικό τοµέα συµµετέχοντας στη µακεδονική φάλαγγα οπλισµένοι µε σάρισες, όσο και στον πολιτικό µε την ίδρυση του Κοινού των Ορέστων στον 3ο αιώνα π.Χ. (βασικό όργανο της τοπικής αυτοδιοίκησής τους). Από αυτήν ακριβώς την περίοδο προέρχεται η ασπίδα.