H Γιορτή των Θεοφανίων – Χριστιανικό και ειδωλολατρικό βάπτισμα

in Archaeology, Articles, Greece / by D-Mak / on January 6, 2011 at 5:39 am /

(Photo @ neakiosforever Blog)

Μιχάλης Α. Τιβέριος*

Τα Θεοφάνια, είναι μια γιορτή του χριστιανισμού σε ανάμνηση της βάπτισης του τριακονταετούς Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που ζούσε ασκητικά σιην έρημο διακηρύσσοντας το βάπτισμα της μετάνοιας.

Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες και αρχαιότερες γιορτές του χριστιανισμού, αφού η αρχή της ανάγεται ήδη στοv 2ο αιώνα, ενώ τον 3ο αιώνα, τη βρίσκουμε να είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλον τον χριστιανικό κόσμο. Ισως πολλοί να μη γνωρίζουν ότι από πολύ νωρίς μαζί με τη βάπτιση του Χριστού γιορταζόταν και η γέννηση του. Ωστόσο η γιορτή των Θεοφανίων γρήγορα, ήδη από τα μέσα του 4ου αι., αποσυνδέθηκε από αυτήν των Χριστουγέννων, αφού τα τελευταία άρχισαν να τα γιορτάζουν ξεχωριστή ημέρα. Πρόκειται για έναν διαχωρισμό που στον 6ο αι. θα επικρατήσει καθολικά στον χριστιανικό κόσμο.

Η βάπτιση του Χριστού μού δίνει την αφορμή να κάνω μια αναδρομή στην τελετουργία του βαπτίσματος σε λατρευτικά δρώμενα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. θέλω ευθύς εξαρχής να επισημάνω ότι οι μαρτυρίες που έχουμε σχετικά με το θέμα αυτό τόσο από αρχαία κείμενα όσο και από αρχαία μνημεία και ανασκαφικά δεδομένα είναι εξαιρετικά πενιχρές. Φυσικά εδώ δεν θα ασχοληθούμε με τις διάφορες τελετές καθαρμών , σπονδών και θυσιών της αρχαιότητας, στις οποίες το νερό έπαιζε κυρίαρχο ρόλο. Είναι πολλές και για αυτές διαθέτουμε μάλιστα και αρκετές πληροφορίες. Άλλωστε σε όλες τις εποχές και σε όλες οχεδόν τις θρησκείες απαντούν ιεροί ραντίσμοί και ιερά πλυσίματα. Ωστόσο άλλο πράγμα είναι οι καθαρμοί αυιοί και άλλο η εμβάπτιση μέσα σε κολυμβήθρα με νερά, σε θάλασσα ή ποταμό. Η τελευταία εμφανίζεται ως δρώμενο σε τελετές μύησης αρχαίων μυστηρίων μέσω των οποίων, ως γνωστόν, οι πιστοί απέβλεπαν και προσδοκούσαν στην αιώνια σωτηρία τους, την οποία θα τους εξασφάλιζε η προσέγγιση και η γνωριμία τους με το θείο.

Η παλαιότερη σχετική μαρτυρία που διαθέτουμε από την αρχαία Ελλάδα ανάγεται στον 5ο αι. π.Χ. και αναφέρεται στους «βάπτας», στα μέλη ενός θρησκευτικού συλλόγου στην Αθήνα που λάτρευαν τη θρακική θεότητα Κότυ ή Κοτυπώ. Πρόκειται για μια θεότητα που παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με την Κυβέλη, τη μητέρα των θεών, και η οποία εκτός από την Αθήνα λατρευόταν και σε άλλα μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ιδιαίτερα στην Κόρινθο αλλά και στη Σικελία. Τα μέλη του συλλόγου αυτού πήραν το χαρακτηριστικό αυτό όνομα, «βάπται», όχι επειδή έβαφαν τα μαλλιά τους, όπως έχουν υποστηρίξει ορισμένοι μελετητές, αλλά επειδή το βάπτισμα αποτελούσε χαρακτηριστικό δρώμενο σαι λατρεία της θεάς τους. Οσοι ήθελαν να γίνουν μέλη του θρησκευτικού αυτού σωματείου έπρεπε προηγουμένως να εμβαπτισθούν. Οι τελετές των βαπτών διακρίνονταν από έντονα οονιαστικό χαρακτήρα. Περιελάμβαναν ανάμεσα στα άλλα νυκτερινά όργια και χορούς ανδρών που μιμούνταντ γυναικείες μορφές και συνοδεύονταν από εκκωφαντικούς ήχους τυμπάνων και ξεφωνητά. Συχνά με τις τελετές αυτές προκαλούσαν την κοινή γνώμη, αφού πολλοί ήταν εκείνοι που είχαν τον φόβο ότι τα ξενόφερτα αυτα΄δρώμενα’ θα διέφθεραν τα ήθη της αθηναϊκής κοινωνίας. Έτσι συχνά αποτέλεσαν και στόχο κωμωδιογρά-φων, όπως π .χ. του Ευπόλιδος, ο οποίος μάλιστα είχε γράψει και μια κωμωδία με τον τίτλο «Βάπται», που παίχθηκε το 416 π .Χ. Ο Ευπολις ήταν ένα έντονα πολιτικοποιημένο πρόσωπο και στα έργα του συχνά καυτηρίαζε επωνύμους της αθηναϊκής δημόσιας ζωής, όπως τους Κλέωνα, Υπέρβολο, ακόμη και τον ίδιο τον Περικλή. Στους «Βάπτας» του, χλευάζοντας τους θιασώτες της Κοτυττούς, βρήκε την ευκαιρία να καυτηριάσει την έκλυτη συμπεριφορά του εκκεντρικού Αλκιβιάδη, παραλληλίζσντάς τη με αυιήν των βαιττών. Αυτό φαίνεται ότι προκάλεσε τον οργή του Αλκιβιάδη, ο οποίος, σύμφωνα με μια παράδοση – καθόλου όμως πιστευτή – κατά τη γνωστή εκστρατεία των Αθηναίων το 415 π.Χ. στη Σικελία πέταξε τον ποιητή στη θάλασσα και τον έκανε… με το ζόρι «βάπτη».

Πιθανόν εμβαπτισμούς είχαμε και στα περίφημα Ελευσίνια Μυστήρια, παρ’ όλο που οι σχετικές ενδείξεις είναι

Το νερό βοηθά τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τον σωματικό του ρύπο και γι' αυτή την ιδιότητα του θεωρήθηκε το καταλληλότερο μέσο να καθαίρει τον άνθρωπο και από τον ψυχικό του ρύπο.

εξαιρετικά πενιχρές. Οι πηγές μάς κάνουν λόγο για κάποιο καθαρτήριο λουτρό στη θάλασσα, που γινόταν τη δεύτερη ημέρα της γιορτής, ενώ λουτρά αγνισμού φαίνεται ότι γίνονταν και στους δύο Ρειτούς που ήταν αφιερωμένοι σης μεγάλες θεές της Ελευσίνας, στη Δήμητρα και στην Κόρη. Πρόκειται για δύο μικρές λίμνες από τις οποίες σήμερα υπάρχει μόνο η μία, κοντά στου Σκαραμαγκά, και είναι γνωστή ως λίμνη του Κουμουνδούρου. Την εποπτεία αυτών των λουτρών ίσως την είχε ο «υδρανός, ο αγνιστής των Ελευσινίων», σύμφωνα με τον Ησύχιο. Ενα αναθηματικό ανάγλυφο που βρέθηκε στην Ελευσίνα και εικονίζει ένα μικρό αγόρι κάτω από το προτεταμένο δεξί χέρι της Κόρης (ή της Δήμητρας), που κρατούσε φιάλη, δύσκολα μπορεί να σχετισθεί με τελετή βαπτίσματος, όπως έχουν υποστηρίξει ορισμένοι. Εμβαπτισμούς πιθανόν περιελάμβαναν και τα τελετουργικά δρώμενα τα σχετικά με τη λατρεία της Ίσιδας, της μεγάλης Αιγυπτιακής θεάς, μιας θεότητας με ιδιαίτερη απήχηση στον ελληνικό χώρο κατά τους ελληνιστικούς και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Βέβαια τα δοχεία νερού και οι δεξαμενές που έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία της, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, πρέπει να συμβολίζουν τις πλημμύρες του Νείλου και να μη σχετίζονται με τελετουργίες βαπτίσματος. Ωστόσο ο εκκλησιαστικός πατέρας Τερτυλλιανός ρητά κάνει λόγο για την ύπαρξη κάποιου λουτρού στις λατρευτικές διαδικασίες τις σχετιζόμενες με την Ίσιδα και τον Μίθρα. Ακόμη τελετουργικό λουτρό πιθανόν να είχαμε και στη Σαμοθράκη, στη λατρεία των Καβείρων, ενώ μια αποσπασματικά σωζόμενη επιγραφή που βρέθηκε σε ιερό του Διονύσου στην Αλικαρνασσό κάνει πιθανότατα επίσης λόγο για «ιερό λουτρό».

Βαπτίσεις και γενικότερα θρησκευτικά λουτρά απαντώνται σε κάθε εποχή και σε πολλούς λαούς, ανεξαρτήτως πολιτιστικού επιπέδου. Ασφαλώς είναι εμπνευσμένα και προκλήθηκαν από τη χρήση του νερού ως φυσικού καθαρτήριου μέσου. Το νερό βοηθά τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τον σωματικό του ρύπο και γι’ αυτή την ιδιότητά του θεωρήθηκε το καταλληλότερο μέσο να καθαίρει τον άνθρωπο και από τον ψυχικό του ρύπο. Η χρήση του νερού ως θρησκευτικού μέσου καθαρμού μπορεί να χαρακτηρισθεί καθολικό φαινόμενο. Οι αγνισμοί με νερό στην ιστορία του ανθρώπου απαντώνται, ως γνωστόν, και σε νήπια, τα οποία πολλές κοινωνίες τα θεωρούν θρησκευτικώς ακάθαρτα. Αποβλέπουν σε εξαγνισμό τους, σε προφύλαξή τους από το κακό, ενώ σχετίζονται και με την ονοματοδοσία τους, που γενικά θεωρείται μεγάλης σημασίας κοινωνική τελετή. Οι ενήλικοι βαπτίζονται όταν πρόκειται να μυηθούν σε μυστήρια ή σε θρησκευτικές τελετές για να είναι καθαροί και έτοιμοι να δεχθούν τις συγκλονιστικές αποκαλύψεις που τους υπόσχεται η θρησκεία τους ή ακόμη προκειμένου να εξασφαλίσουν τη συμμετοχή τους σε φυλετικά προνόμια.

Οι εμβαπτίσεις είναι πανάρχαια θρησκευτικά και κοινωνικά δρώμενα και γι’ αυτό δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι σης χρισηανικές βαπτίσεις απαντώνται στοιχεία που ασφαλώς έλκουν την καταγωγή τους από προχριστιανικές ειδωλολατρικές μυστηριακές μυήσεις, όπως π.χ. είναι η διαδικασία της προετοιμασίας των μελλόντων να δεχθούν το βάιπισμα και η σχετική διδαχή τους. Δεν είναι επομένως η χριστιανική βάπτιση αυτή καθαυτή νέο στοιχείο, αλλά το περιεχόμενό της. Με τη βάπτηση, που την υπέδειξε ο ίδιος ο Ιησούς μετά την Ανάστασή Του, ο βυθιζόμενος τρεις φορές σε νερό στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος καθαρίζεται από κάθε αμαρτία και συγχρόνως αναγεννάται πνευματικά οδηγούμενος στη σωτηρία του.

Πηγή: Εφημερίδα Βήμα, Κυριακή 9 Ιανουαρίου 2000

(*) Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης