Η παραχώρηση προνομίων από τον Μωάμεθ Β’ στον Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο (1454)

in Greece / by D-Mak / on March 15, 2011 at 3:29 am /

Λίγα χρόνια πριν από το μοιραίο 1453 στην Κωνσταντινούπολη είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται δύο ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα: Ενωτικοί και Ανθενωτικοί.. Εκφραστής του πρώτου ρεύματος ήταν ο λογιότατος μητροπολίτης Τραπεζούντος Βησσαρίων και του δευτέρου ο επίσκοπος Εφέσου Μάρκος Ευγενικός. Οι Ενωτικοί πίστευαν πως η Πόλη είναι δυνατό να σωθεί διά της ενώσεως των Εκκλησιών υπό την ηγεσία τον πάπα. Αντίθετα, οι ανθενωτικοί πίστευαν ότι η «πτώση των ητο μοιραία ». Η Πόλη. λόγω των αμαρτιών της, θα έπεφτε στα χέρια των Τούρκων και το Γένος θα εσώζετο μόνο διά της πίστεως, διό της εμμονής, δηλαδή, στην Ορθοδοξία. Συνεχιστής της πολιτικής τον Μάρκου Ευγενικού ήταν ο βαθύτατα μορφωμένος μοναχός Γεννάδιος (κατά κόσμον Γεώργιος Σχολάριος). Αυτός, κι ενώ όλα έδειχναν πως ο Πορθητής βάδιζε κατά της Πόλης, κόλλησε στην πόρτα του κελλιού του έγγραφο, όπου, κατά τον ιστορικό της Αλώσεως Δούκα, έγραφε:

«Άθλιοι Ρωμαίοι, εις τι έπλανήθητε και απεμακουνάτε έκ της ελπίδος τον Θεοΰ και ηλπίσατε εϊς την δυναμιν των Φράγκων, και συν τη πόλει. εν ή μέλλετε φθαρήναι, έσχάσατε και τό πατροπαραδοτον και ώμολογήσατε την ασέβειαν. Οϋαι υμίν έν τω κρίνασθαι».

Έτσι, όταν άρχισε η πολιορκία, ο λαός της Πόλης ήταν βαθύτατα διαιρεμένος. Από τη διαίρεση αυτή θέλησε να επωφεληθεί ο ευφυής Πορθητής. Όπως γράφει ο άλλος ιστορικός της Αλώσεως, ο Κριτόβουλος, ανεζήτησε παντού και επί μήνες τον Γεννάδιο, ο οποίος είχε αιχμαλωτισθεί αλλά βρισκόταν υπό την προστασία ενός ισχυρού Τούρκου προύχοντα σ* ένα προάστιο τη; Αδριανούπολης. Τον κάλεσε κοντά τον κι επειδή ο πατριαρχικός θρόνος χήρευε, τον έκανε πατριάρχη. Σύμφωνα με τον Σφραντζή, άλλον ιστορικό της Αλώσεως, ο σουλτάνος δέχτηκε τον νέο Πατριάρχη σαν ηγεμόνα. του έδωσε «δεκανίκιον», ήτοι πατριαρχική ράβδο που στο πάνω μέρος έχει ένα χρυσό μήλο. και οι Τούρκοι την λένε «χαζράνι» - δείγμα της εξουσίας του και αφού τον συνόδεψε μέχρι την πύλη «άνεβίβασεν αυτόν εις ΐππον ευπρεπισμένον», ενώ τιμητική φρουρά τον συνόδεψε έως την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, που ήταν η πρώτη έδρα του Πατριαρχείου μετά την Άλωση. Ο Αθανάσιος Υψηλάντης στο περισπούδαστο έργο του «Τα μετά την άλωσιν». που εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1870. γράφει, έχοντας υπόψη όλες τις σχετικές πηγές, πως ο σουλτάνος είπε στον Γεννάδιο: «Πατριάρχευε έν ειρήνη και έχε την φιλιαν Ημών έν οίς χρηζοις καί έθελοις. έχων πάντα τα προνομία των προκάτοχων σου». Όμως πέρα από τα θρησκευτικά και πνευματικά προνόμια, ο σουλτάνος έδωσε στον Γεννάδιο και πολιτικά προνόμια. Έτσι ο Πατριάρχης αναδείχθηκε σε πολιτικό αρχηγό όλων των υπηκόων χριστιανών τον σουλτάνου. Ήταν δηλαδή Μιλλέτ-μπασης, που σημαίνει εθνάρχης. (Για τα προνόμια τον κλήρου στην τουρκοκρατία βλ. σχετικά το βιβλίο της Ελ. Ε. Κούκκου.

Λόγοι παραχωρήσεως των προνομίων

Όπως φαίνεται από πολλές πηγές, ο Πορθητής έδωσε στον Πατριάρχη ένα «βεράτιο» (=διάταγμα), με το οποίο παραχωρούσε τα πρώτα προνόμια, το οποίο δεν σώθηκε, όπως δεν σώθηκαν κι άλλα μεταγενεστέρων χρόνων, που αποτελούσαν το corpus των προνομίων τη; Εκκλησίας. Οι λόγοι πον υποχρέωσαν τον σουλτάνο - και τους μετά από αυτόν - να προβούν σε σημαντικές προς τον κλήρο παραχωρήσει; είναι:

1. Πολιτικοί: Ο σουλτάνο; ύψωσε το κύρος του Πατριάρχη - που ήταν φανατικός ανθενωτικός - με την παραχώρηση πολλών εξουσιών, για ν’ αποτρέψει την ένωση των δύο Εκκλησιών.

2. Διοικητικοί: Οι Οθωμανοί δεν διέθεταν ασκημένη υπαλληλία. Γι’ αυτό την πολιτική και θρησκευτική διαποίμανση των υποδούλων χριστιανών ανέλαβε ο Πατριάρχης, που ήταν υπόλογος έναντι του σουλτάνου.

3. θρησκευτικοί: Το Κοράνι επέτρεπε στους λαούς της Βίβλου (Χριστιανούς. Εβραίους) την ελεύθερη άσκηση της λατρείας. Το δίκαιο του «αμάν», που είχε διαμορφωθεί κατά τον 8o αιώνα, παρείχε προστασία στους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς, που είχαν υποταχθεί με τη θέληση τους.

Αυτό σημαίνει ότι τα προνόμια είχαν παραχωρηθεί στους ανθενωτικούς κληρικούς, με τον όρο να συνεχίσουν την πολιτική αντή. Ωστόσο, τα προνόμια αυτά μπορεί βραχυπρόθεσμα να υπηρέτησαν την πολιτική των σουλτάνων, μακροπρόθεσμα υπηρέτησαν τα συμφέροντα των υποδούλων χριστιανών. κυρίως των Ελλήνων. Ο Πατριάρχης μεταβλήθηκε σε Εθνάρχη και εκτός από θρησκευτικός έγινε και πολιτικός αρχηγός των υποδούλων. Μετά τον σουλτάνο, ήταν το δεύτερο σε ισχύ πρόσωπο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την οποία αποτελούσαν δύο βασικά «μιλλέτια» (εθνότητες): το μουσουλμανικό και το χριστιανικό. Του κυρίαρχου μουσουλμανικού αρχηγός ήταν ο σουλτάνος, του δε υπόδουλου ο Πατριάρχης. Επειδή όμως η λέξη «μιλλέτ» στα τουρκικά έχει θρησκευτικό προσδιορισμό. σταδιακά το χριστιανός πήρε εκτός από θρησκευτική και πολιτική σημασία. Υποδήλωνε εθνότητα. Έτσι για μας το χριστιανός ορθόδοξος δεν είναι μόνο θρησκευτικός αλλά και εθνικός προσδιορισμός.

Τα οφέλη πον προέκυψαν από την παραχώρηση των προνομίων συμπυκνώνονται στα εξής:

1. Το υπόδουλο Γένος διατηρεί τη γλώσσα και τη θρησκεία του, βασικά στοιχεία για την επιβίωση τον.

2. Ο κλήρος επίσημα κηρύχτηκε απαραβίαστος. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έλειψαν οι ανηλεείς διώξεις.

3. Στον κλήρο ανατίθεται η εκδίκαση ορισμένων αστικού χαρακτήρα ζητημάτων, άμεσα συνδεομένων με τη θρησκεία, κι έτσι προέκυψαν σταδιακά τα δικαστικά προνόμια (πνευματικά δικαστήρια).

4. Οι σουλτάνοι, λόγω ελλείψεως ασκημένου διπλωματικού σώματος, χρησιμοποιούν Έλληνες διπλωμάτες. του; μετέπειτα ονομασθέντε; Φαναριώτες. που αυτοί ουσιαστικά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα διεύθυναν την εξωτερική πολιτική τη; Πόλης.

5. Λόγω της διοικητικής ανεπαρκείας των Τούρκων, ανεπτύχθη ευχερώς ο κοινοτικός θεσμός, που έδωσε δυνατότητες αυτοδιοικήσεως στους υποδούλους και δυνατότητες συλλογικής οικονομικής οργανώσεως.

Η προνομιακή θέση που έδωσε ο σουλτάνος στον πρώτο Πατριάρχη, ανέβασε το κύρος του ελληνικού κλήρου κι έτσι απετράπη ο κίνδυνος του εκκαθολικισμού.

Αυτό που πρέπει να εγγραφεί στο ενεργητικό του Γεννάδιου είναι η ανασύσταση της Πατριαρχικής Σχολής ή Μεγάλης του Γένους Σχολής, που έγινε φυτώριο μεγάλων κληρικών, Φαναριωτών και λογίων, που κράτησαν άσβεστο το πνευματικό φως του Γένους. Η Σχολή αυτή θ’ ανασυγκροτηθεί και θα εκσυγχρονισθεί στα χρόνια του Κυρίλλου Λουκάρεως. περί το 1627, έτσι που να γίνει το ζυμωτήριο του ελληνικού εθνισμού. Από εδώ και στο εξής η μόρφωση των Ελληνοπαίδων δεν έχει μόνο θρησκευτικό αλλά και εθνικό προσανατολισμό.

Επιπλέον, αυτό που πρέπει να τονισθεί και να προβληθεί κατά τους χρόνου; τούτους τη; εθνικής ανεμοζάλης, που δέρνει τα Βαλκάνια, είναι τούτο: το Πατριαρχείο ακολουθώντας την οικουμενική του αποστολή, φρόντισε να διαφυλάξει την εθνική ιδιαιτερότητα όλων των λαών που βρίσκονταν υπό τη θρησκευτική και πνευματική του εποπτεία. Γα σημερινά βαλκανικά κράτη χρωστούν την ύπαρξη τους στην πολιτική τον Πατριαρχείου. Αυτό μπορεί να ενοχλεί σήμερα τον στενά εννοούμενο Ελληνισμό μας, αλλά το Πατριαρχείο δεν μπορεί να αποστεί της οικουμενικής αποστολής ή - έστω πολιτικής του.

Υ Γ. Ο Γεννάδιος μετά πενταετία παραιτήθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο και αποσύρθηκε στη μονή του των Αγίων Αποστόλων στις Σέρρες. όπου και πέθανε το 1468.